بیگانگان آشنا ، ۵
ترجمه شاهنامه به فرانسه ۴۰ سال زمان برد آرزوی مترجمش چه بود؟
به گزارش جوان بین، مول آرزو داشت بتواند ترجمه اش را در قطع کوچک جهت استفاده همگان منتشر کند. همسرش مری الیزابت کلارک، بعد از مرگ او شاهنامه را با هزینه خود و در هفت جلد منتشر نمود.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی:
«هدفی که آقای مول قصد رسیدن به آنرا دارد- امیدوارم که با آن موافق باشید- هدفی است ارزشمند و آن رجوع به منابع اصلی و استفاده از آنها برای شناخت افکار دینی است که در ادوار باستانی حاکم بوده اند. درضمن، لطف بفرمائید برای مطالعه نسخ عربی مؤلفانی را که بهتر می توانند در طرح هدف او به کار آیند به وی سفارش بکنید. فکر می کنم که بهتر خواهد بود که در طول دروس کنونی به مطالعه عربی بسنده شود. این شما هستید آقا، که به او سفارش خواهید کرد تا طبق آن طرح به مطالعه دیگر زبان های شرقی هم بپردازد. او اجازه دارد تا یک سال و نیم در کشورهای بیگانه بماند. مع ذلک اگر لازم شد، اشکالی نخواهد داشت که اجازه اقامت وی تمدید بشود.» این نامه ای است که نویدبخش شروع کار ژول مُل یا آنطور که در فارسی نوشته شده مول (Jules Mohl) (۱۸۰۰-۱۸۷۶) خاورشناس و ایران شناس فرانسوی بود.
ژول مول که بعنوان یکی از پیشگامان مطالعه ی شاهنامه ی فردوسی در غرب شناخته می شود، سالهای زیادی از عمر خویش را صرف پژوهش، ترجمه و انتشار شاهنامه کرد و نقش برجسته ی در معرفی این اثر حماسی به محافل علمی و ادبی اروپا ایفا نمود. او پسر دوم یک خانواده اشرافی پروتستان آلمانی بود و جوانی خویش را در گوتنبرگ (بخشی از کنفدراسیون ژرمانیک قبل از وحدت آلمان) گذراند. برخلاف سه برادرش که به سیاست روی آوردند، او الهیات خواند و در دانشگاه توبینگن دکترای فلسفه گرفت. بین سالهای ۱۸۲۶ تا ۱۸۳۳ استادیار فلسفه همان دانشگاه شد، اما اجازه پژوهش خارج از آلمان را داشت. پدرش او و برادرانش را به تحصیل در فرانسه و انگلستان تشویق می کرد؛ ازاین رو ژول در ۱۸۲۴ به پاریس رفت و در مدرسه زبان های شرقی زیر نظر «سیلوستر دو ساسی» و «آبل رموزا» فارسی آموخت. سر انجام استادش «فردریک اشتودل» با نوشتن این نامه او را رسما به فراگیری عربی و فارسی مشغول کرد.
سابقه ترجمه شاهنامه در فرانسه
چهارسال بعد یعنی سال ۱۸۲۶ دولت فرانسه سفارش ترجمه شاهنامه را به مول داد، البته این سفارش بر پایه تلاشهای ناکام قبلی بود. شاردن اولین ایران شناس فرانسوی بود که به شاهنامه اشاره نمود، اما او فردوسی را صرفا یک تاریخ نگار می دانست و از ارزش ادبی این اثر حماسی غافل بود. این نگرش محدود بر محققان بعدی مانند دوبلو و اوهسن هم تاثیر گذاشت. در سال ۱۷۸۸ و بحبوحه انقلاب فرانسه، لویی لانگلس با انتشار گزیده ای از شاهنامه همراه تحلیلی ستایش آمیز، فردوسی را همتراز سعدی معرفی نمود. او می دانست ترجمه اش نارسایی های زیادی دارد، اما با همان دانش محدودش از زبان فارسی بر ارزش ادبی شاهنامه تاکید داشت و آرزو کرد روزی کسی شاهنامه را به صورت کامل ترجمه کند. بعد از لانگلس، خاورشناس اتریشی ژاک دووالنبورگ به ترجمه شاهنامه اقدام نمود و به جهت اینکه کار سریع تر پیش برود از همسرش برای نسخه نویسی ترجمه ها کمک گرفت. اما مرگ ناگهانی اش در ۴۶ سالگی (۱۸۰۶) این پروژه را ناتمام گذاشت. تا آن زمان آثار سعدی، حافظ و مولوی به دفعات به زبان های اروپایی ترجمه شده بود و منبع الهام شاعران رمانتیک مانند ویکتور هوگو قرار گرفته بود، اما شاهنامه هنوز به صورت کامل به هیچ زبان اروپایی برگردانده نشده بود و کمتر مورد توجه قرار می گرفت. با این زمینه، سفارش ترجمه شاهنامه به ژول مول داده شد که فارسی را به خوبی می دانست.
مول با اشتیاق این پروژه را شروع کرد و بخش عمده آن سال و سال بعد را در لندن گذراند، جایی که به مقابله نسخه های مختلف شاهنامه در کتابخانه های عمومی و خصوصی پرداخت. بعد از جمع آوری مواد تحقیقی در لندن و پاریس، به تنظیم و تدوین آنها مشغول شد. طی پنج سال پژوهش در رابطه با فردوسی و شاهنامه، او ۳۳ نسخه خطی شاهنامه را در پاریس و لندن بررسی کرد. اما این تنها شروع راهی چهل ساله بود. ژول مول بیشتر از ۴۰ سال از زندگی خویش را به مطالعه و ترجمه شاهنامه اختصاص داد. البته که مهم ترین موفقیت و اثر او، همین ترجمه فرانسوی شاهنامه بود که در چارچوب هفت جلد بین سالهای ۱۸۳۸ تا ۱۸۷۸ منتشر گردید. این ترجمه، نخستین ترجمه کامل و علمی شاهنامه به یک زبان اروپایی بود.
ویژگی های ترجمه مول
ژول مول در ترجمه خود کوشش کرد تا وفاداری به متن اصلی را حفظ کند و از تحریف یا ساده سازی بیش از اندازه اجتناب نماید. همینطور در کنار ترجمه، یادداشت های مفصلی در رابطه با جنبه های تاریخی، اسطوره ای و ادبی شاهنامه نوشت که به درک بهتر متن کمک می کرد. البته وی در جلد اول ترجمه، مقدمه ای مفصل در رابطه با فردوسی، تاریخچه شاهنامه و اهمیت آن هم در ادبیات جهان نوشت.
اثر ژول مول تا قبل از تحقیقات جدیدتر قرن بیستم، مهم ترین مرجع در رابطه با شاهنامه و فردوسی به شمار می رفت. در مقدمه این کتاب ژول مول شرح حال فردوسی، چگونگی تدوین شاهنامه، ارزش حماسی، هنری و تاریخی آن، و روش پژوهش خویش را بیان می کند که با دقت و وسواس فراوان، نسخه های مختلف خطی شاهنامه را در کتابخانه های پاریس و لندن مقابله و بررسی نموده و تلاش نموده است تا ترجمه ای دقیق و کامل عرضه نماید.
ژول مول در همین مقدمه به اهمیت شاهنامه بعنوان یکی از بزرگ ترین منظومه های حماسی جهان اشاره می کند و آنرا در ردیف آثار حماسی بزرگی مانند ایلیاد و اودیسه یونان، مهاباراتا و رامایانا هند، و نیبلونگن های قرون وسطی قرار می دهد. وی همینطور به دشواری های پژوهش در ریشه های منظومه های حماسی می پردازد و تاکید می کند که بررسی تاریخی داستان ها را به زمان دیگری واگذار می کند، اما به نکات مهمی در رابطه با ساختار و محتوای شاهنامه اشاره می کند.
این مقدمه تا مدت ها بعنوان مهم ترین اثر پژوهشی در رابطه با شاهنامه و فردوسی در بین خاورشناسان شناخته می شد و ترجمه ژول مول به سبب دقت و کامل بودن، هنوز هم یکی از معتبرترین منابع برای مطالعه شاهنامه است. در ایران هم مقدمه ژول مول به فارسی ترجمه شده و در چاپ های مختلف انتشار یافته است.
چرا کار او اهمیت داشت؟
تا پیش از آشنایی با شاهنامه منظومه های حماسی شناخته شده در غرب آثار هومر (ایلیاد و اودیسه) و قهرمان های قومی اقوام ژرمن و انگلوساکسون ها یا وایکینگ ها بودند؛ که آثار اشاره کننده به آنها نه ارتباط و پیوستگی با سرزمین و اقلیم کشورهای خود (آلمان یا انگلستان و کشورهای اسکاندیناوی) را آنطور که در شاهنامه پیوند عمیق با موجودیت جغرافیایی و اقلیمی ایران دارد داشتند؛ و نه داستان ها پیچیدگی و لایه های اساطیری و حماسی و روایی و انسانی را؛ آنطور که در شاهنامه می بینیم.
در مجموع تنها آثار ویرژیل کمی شباهت به متون حماسی دارد که باز در مقایسه با شاهنامه فردوسی چندان جلوه ای نداشت. به این خاطر ترجمه ژول مول توانست دریچه ای به شناخت حماسه ایران در غرب بگشاید. هرچند با وجود دقت و تلاش فراوان، ترجمه ژول مول نتوانست به صورت کامل زیبایی های ادبی و ظرافت های زبانی شاهنامه را منتقل کند. این مساله تا حدی به ماهیت پیچیده زبان شعر فارسی و تفاوت های زبانی و فرهنگی بین فارسی و فرانسوی مربوط می شد. با این وجود، کار او بعنوان نقطه عطفی در مطالعات شاهنامه شناسی در غرب باقی ماند.
چهل سال با شاهنامه
او بعنوان استاد زبان فارسی در کلژ دو فرانس مشغول به تدریس شد و در آغاز دهه چهارم قرن نوزده، به دبیری و سپس ریاست انجمن آسیایی پاریس انتخاب شد و در ۱۸۴۴ به عضویت فرهنگستان کتیبه شناسی فرانسه درآمد، در تمام این سال ها هم با پشتکار به انتشار جلدهای ترجمه شاهنامه ادامه داد تا این که در جریان جنگ فرانسه و پروس (۱۸۷۱)، به سبب تبار آلمانی از جانب عده ای از فرانسوی ها مورد حمله قرار گرفت و بخشی از دستنوشته های جلد هفتم شاهنامه نابود شد و مول ناچار شد جانش را بردارد و با همسرش به لندن بگریزد. چهار سال بعد به پاریس بازگشت و به کار ادامه داد، اما در دسامبر ۱۸۷۵ بیمار شد و سر انجام در ۳ ژانویه ۱۸۷۶ دارفانی را وداع گفت. او را در گورستان پرلاشز به خاک سپردند و بدین سان ترجمه جلد هفتم ناتمام باقی ماند. شاگردش باربیه دومار، ترجمه باقی مانده شاهنامه را تکمیل و در ۱۸۷۸ منتشر نمود.
آرزوی آخر مول، چاپ شاهنامه در قطع کوچک
دولت وقت فرانسه شاهنامه مول را کتابی ارزشمند و گران می دانست و مخصوص هدیه و تقدیم به طبقه ای خاص چاپ می کرد و ازاین رو در دسترس همگان قرار نمی گرفت. مول آرزو داشت بتواند ترجمه اش را در قطع کوچک جهت استفاده همگان منتشر کند. همسرش _ مری الیزابت کلارک (Mary Elizabeth Clarke)_ اینکار را با هزینه خود انجام داد و ترجمه فرانسه او از شاهنامه را بدون متن فارسی در سال ۱۸۷۸ در هفت مجلد به قطع جیبی در فرانسه منتشر نمود تا همه بتوانند به آن دسترسی داشته باشند.
میراث ژول مول
ژول مول تنها فردی بود که کارش را در رابطه با شاهنامه به پایان رساند؛ درحالی که کارهای شروع شده دیگر خاورشناسان یا ناتمام ماند یا رها گردید. ترجمه او شاهنامه را به محافل علمی و ادبی اروپا معرفی نمود و سبب شد این اثر حماسی در غرب شناخته تر شود. مول با دقت و وسواس علمی خود، پایه ای برای مطالعات بعدی در رابطه با شاهنامه در غرب ایجاد کرد و پایه گذاری مطالعات شاهنامه شناسی را می شود به او نسبت داد. همینطور با ترجمه شاهنامه توسط او، بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران را به جهانیان معرفی نمود و به حفظ انتشار و اشاعه این میراث کمک نمود.
ژول مول نه تنها بعنوان یک مترجم، بلکه بعنوان یک محقق و ایران شناس برجسته شناخته می شود. کار او بر روی شاهنامه راه را برای پژوهش های بعدی دراین خصوص هموار کرد و تاثیر عمیقی بر مطالعات شرق شناسی در قرن نوزدهم گذاشت. امروزه هم ترجمه او بعنوان یکی از منابع مهم برای محققان و علاقمندان به شاهنامه و ادبیات فارسی در غرب مورد استفاده قرار می گیرد.
منبع: javanbin.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب