ابتكار:
دست هایی در كار است تا مردم را درباره حجاب به جان هم بیندازد
به گزارش جوان بین معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده اعتقاد دارد در این دوسالی كه از ریاستش بر این معاونت گذشته تمام تلاشش را برای زنان كرده؛ از تدوین ۵ لایحه به نفع زنان و تلاش بر رفع قوانین تبعیض آمیز گرفته تا پیگیری لوایحی مانند لایحه تامین امنیت زنان برای تبدیل شدن به قانون.
الهه محمدی: «سیستر مری» معتدل تر شده است؛ این را خودش می گوید. او كه روزی بعنوان اولین زن پس از انقلاب وارد هیئت دولت شد، از اعضای موثر در تسخیر سفارت آمریكا بود، در سال ۲۰۱۲ جزو ۵۰۰ چهره پرنفوذ جهان اسلام در بخش سیاست قرار گرفت و از او بعنوان یكی از هفت قهرمان زمین تقدیر گردید، حالا سال هاست كه جزو معدود زنان مدیر پس از انقلاب است كه در عرصه اجرایی كشور نقش داشته و خودش می گوید از آن زمانی كه همراه دانشجویان هم سن و سالش به سفارت آمریكا رفت تا به قول خودش نگذارد كابوس ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تكرار شود، معتدل تر شده؛ «در روش ها و شیوه ها معتدل تر شده ام؛ می دانم كه مشكلات كشور، به خاطر خودمان است و خودمان هم باید آنرا درست نماییم.»
۳۰ شهریورماه كه از طریق برسد، معصومه ابتكار پا به ۶۰ سالگی می گذارد؛ «قهرمان زمین» گرچه حالا دو سالی است از ساختمان پردیسان اثاث كشیده و به ساختمان زنانه خیابان ویلا پا گذاشته، اما شاید خیلی ها بیشتر او را به همان رئیس سازمان محیط زیست بشناسند تا معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده. همان جا كه حواشی دست از سرش برنداشتند و خودش بیشترین دلشستگی را از همان زمان همراه دارد؛ «من و خانواده ام را تهدید می كردند؛ خیلی آزرده شدم. از زمین خوارها، كوه خوارها، جنگل خوارها.»
می گوید اما پاپس نكشیده و به خاطرآینده زنان هم كه شده همچنان در حوزه محیط زیست فعال است؛ «آن هایی كه درباره ادامه فعالیت هایم در محیط زیست به من ایراد می گیرند خودشان دغدغه محیط زیستی ندارند.»
معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده اما معتقد می باشد در این دوسالی كه از ریاستش بر این معاونت گذشته تمام تلاشش را برای زنان كرده؛ از تدوین ۵ لایحه به نفع زنان و تلاش بر رفع قوانین تبعیض آمیز گرفته تا پیگیری لوایحی مانند لایحه تامین امنیت زنان برای تبدیل شدن به قانون.
او هم مانند خیلی ها سوژه حجاب را یكی از چالشی ترین موضوعات مربوط به زنان می داند و معتقد می باشد دست هایی در خارج در كار است تا مردم را بر سر سوژه حجاب به جان هم بیندازند و در این میان نیروهای داخلی نباید اختلافات بر سر حجاب را تشدید كنند.
معصومه ابتكار باید دو سال دیگر را بر صندلی معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری تكیه بزند و شاید پس از این دوسال باز هم پاسخش به این پرسش كه خودش را فمینیست می داند یا خیر همین یك جمله باشد: «تلاشم بر نگاه عادلانه است. هر اسمی می خواهید رویش بگذارید.»
متن گفت و گو با معصومه ابتكار را در زیر می خوانید.
خانم ابتكار، یكی از مسائلی كه همواره مطرح است این است كه چرا همیشه بحث های مربوط به زنان در كشور ما چالش برانگیز است؟ از بحث حجاب بگیرید كه چالش های زیادی دارد تا بحث هایی مثل ورود زنان به ورزشگاه و بحث دوچرخه سواری و موتورسواری زنان. ما همیشه برای هر اتفاقی یك چالش را پشت سر می گذاریم. به نظر شما چرا این چالش ها بروز پیدا می كند؟ فكر نمی كنید شاید به فرهنگ عمومی برمی گردد و فرهنگ جامعه ما خیلی جلوتر از بحث قانون گذاری ما پیش می رود؟
موضوع زنان اولا فقط در ایران یك مسئله چالشی نیست. در همه جای دنیا، شاید به سبب عقب ماندگی های تاریخی، ظلمی كه در یك دورانی به زنان شده، حقوقی كه پایمال شده و نادیده گرفته شدنشان، سوژه زنان همواره مساله ساز بوده است. حتی قرآن هم به این مساله ورود پیدا كرده و به صراحت سنت زنده به گور كردن دختران را نهی می كند. رفتار پیامبر هم كاملا متفاوت از گذشته بوده و از دید الآن، برای زنان یك كرامت خاصی را قائل بودند. در رفتارشان با همسرشان حضرت خدیجه، فوق العاده به ایشان احترام می گذاشتند و نوع مناسبات این دو نفر در آن زمان یك جور تابوشكنی است و یك فرهنگ جدیدی در ارتباط با نوع رفتار و مناسبات بین زن و مرد تعریف می كند. در اول انقلاب هم سوژه زنان یكی از مسائل مهم بود. در مصاحبه هایی كه با امام در سال ۵۶ و ۵۷ شد، مسئله زنان همیشه یك محور اصلی بود. من آن موقع، یك دختر ۱۷ ۱۸ ساله بودم در آن موقع، برای من و هم نسلانم این نگرانی بود كه مقرر است در حوزه زنان چه برداشتی شود و كدام اسلام و كدام برداشت، نسبت به حقوق بانوان مقرر است كه قالب شود. آیا محدودیت های شدیدی مقرر است باشد؟ این یك تصور و تفكر بود، بعد هم كه امام خط و مشی خودشان را خیلی صریح اعلام كردند، كه هیچ محدودیتی برای زنان وجود ندارد، و زنان در همه عرصه ها حضور دارند و اگر حدودی و چهارچوبی است، برای حفظ كرامت خودشان و برای آن است كه حقشان ضایع نشود. با این وجود كه ایشان خط و مشی خودرا تعریف كردند باز هم با حضور زنان در تظاهرات، در مجلس، در دانشگاه ها، خیلی مخالفت شد. امام در بحث نو اندیشی دینی نسبت به حضور زنان در عرصه های سیاسی و اجتماعی یك پایه گذاری بسیار قوی را گذاشتند. این جمله امام مشهور است كه می گوید: «زنان باید در مقدرات اساسی كشور دخالت كنند.» این جمله خط مشی خیلی روشنی را تعریف می كند. این مسیر را مقام معظم رهبری هم دنبال كردند.
اما ما در تمام سال های گذشته دیده ایم كه مسائل مختلف در مورد زنان روزبه روز چالشی تر شده است. مشخصا دلیل ادامه دار شدن این چالش ها را در چه می دانید؟
به هر حال سوژه حضور اجتماعی زنان، تفاسیر و برداشت های مختلف دارد. این چالش ها نشان داده است كه جامعه ما، یك جامعه رو به تحول و پویا و دائم در حال طرح موضوعات جدید و عرصه های جدید است. ما فكر می كردیم، خیلی از عرصه ها برای زنان دشوار باشد. مثلا امروز، زنان در عرصه های ورزشی قهرمانی یكی پس از دیگری، این عرصه ها را فتح كردند. می توان گفت زن ایرانی در جهان اسلام، در خیلی از این زمینه ها پرچمدار یك جریان بوده و خیلی باارزش است.
موضوعاتی هم هست كه شاید از قدیم مسئله نبوده است. مثلا حضور زنان در ورزشگاه، یك مسئله ای است كه بتازگی مطرح شده و یك مقداری داغ شده است. تلاش های یك عده خاصی بوده كه این مساله را خیلی مطرح كنند كه در اثر حضور زنان در ورزشگاه ها مشكلاتی امكان دارد به وجود بیاید. در حالی كه زنان در عرصه های مختلف اجتماعی، در فضاهای ورزشی، در فضاهای هنری، در فضاهای علمی، فضای مختلف كاری در كنار مردان حضور دارند و همه به شئونات و چهارچوب ها، واقف بوده و احترام می گذارند.
خیلی عجیب است كه حالا بخواهند فضایی را تعریف كرده و بگویند این فضا متفاوت بوده و زنان نباید در آن حضور پیدا كنند. دولت، سال قبل یك دستورالعمل نهایی كرد و آقای دكتر سلطانی فر هم همكاریهای خیلی خوبی را درباره سوژه استادیوم ها كردند. از ورودی های جدا تا مكان های جدا برای نشستن زنان و حتی سرویس ها و خدمات جداگانه. فكر می كنم كاملا از این نظر استادیوم ها آمادگی لازم را برای حضور زنان دارند.
نظرتان درباره بحث گواهینامه موتورسواری و صدور گواهی نامه، بودن و نبودن این اتفاق در جامعه چیست؟
از نظر قانونی ما هیچ منعی نداریم و فقط این یك سیاست نانوشته ای است كه به زنان گواهی نامه نمی دهند و این موضع با یك اصلاحیه ساده قابل مرتفع شدن است. ولی باردیگر عده ای ورود كرده و موضع گیری هایی كردند. هم اكنون در جامعه پدیده ای با عنوان تاكسی موتوری داریم كه زنان از آن استفاده می نمایند. اگر مشكلی باشد، مشكل تاكسی های موتوری خیلی بیشتر است تا این كه زنان خودشان بخواهند موتور سوار شده و از آن استفاده بكنند. سال هاست زنان ایرانی رانندگی می كنند و مهارت بسیاری در رانندگی دارند كه گاهی اوقات از آقایان هم بهتر است.
خانم ابتكار، آقای روحانی با حمایت حداكثری زنان در دولت یازدهم و دوازدهم روی كار آمد. یكی از این بحث هایی كه از همان اول در دولت مطرح بود مدیریت و اختصاص ۳۰ درصدی پست های مدیریتی به زنان بود. یك بحث دیگر هم انتخاب وزیر زن بود كه به دلایلی محقق نشد. راجع به بحث اختصاص ۳۰ درصد پست های مدیریتی به زنان در این ۶ سال اتفاقی افتاده است؟
یكی از برنامه های آقای دكتر روحانی در ضمن این دوران، توجه به جایگاه و حقوق بانوان بوده و یك هدف گذاری مشخصی را از سال ۹۶ یعنی دوران دولت دوازدهم انجام داده اند. ایشان سوژه ۳۰ درصد از پست های مدیریتی دولت را كه باید در اختیار زنان قرار بگیرد، ابلاغ كرده اند. علت آن هم این است كه ۱۶ درصد از كاركنان دولت هم اكنون از زنان هستند. خیلی از این زنان تحصیلات بسیار خوبی در رشته های مختلف و همین طور تجربه مدیریتی خوبی دارند.
یك بحث سوژه عدالت جنسیتی است. زنان باید احساس كنند كه یك نظام عادلانه و شایسته سالاری به مفهوم واقعی برقرار است. مردم هم واقعا ببینند كه نگاه دولت عدالت جنسیتی است و من فكر می كنم اگر ما از توان مدیریتی زنان در بحث سیاست گذاری استفاده نكنیم؛ سرمایه ای را كه داریم از دست می دهیم. این تصمیم بسیار هوشمندانه است كه ما زنان را در تصمیم گیری ها دخالت بدهیم. تصمیم دولت در این زمینه بسیار هوشمندانه است و خوشبختانه دستگاه های دولتی، در این زمینه گام هایی را برداشتند. گزارش اولی كه سال قبل در هفته دولت گرفتیم؛ یك رشد ۶۰ درصدی در انتصاب زنان در استان ها را نشان می داد. امسال هم برای دومین سال پی در پی در هفته دولت، گزارش انتصاب زنان را در پست های مدیریتی تنظیم می نماییم. ما وزرا و وزرات خانه ها را از نظر میزان پایبندی به این سیاست ارزیابی و رتبه بندی می نماییم.
به مردم هم شاگرد اول وزارت خانه ها در زمینه اجرای عدالت جنسیتی را اعلام می كنید؟
بله به مردم هم اعلام می نماییم و امیدواریم كه ان شاءالله رفوزه نداشته باشیم. گزارش ها خوب بوده است. هنوز تا ۳۰ درصد فاصله داریم و باید خیلی تلاش كنیم؛ ولی انتصابات در استان ها خوب بوده است. هم اكنون ۶ معاون استاندار داریم كه نشان از توجه خوب برخی از استانداران به زنان است، تعدادی زن فرمان دار و بخش دار داریم كه تحولات خوبی است. زنان هم در كارها و فعالیت های خودشان موفق بوده و اثر بخشی و كارایی خوبی داشته و سلامت اداری را بالا برده اند.
پس به نظر وزارت كشور در این زمینه پیش رو تر نسبت به بقیه وزارت خانه های دیگر است؟
بله در وزارت كشور هم فرمان دار و هم بخش دار و هم معاون استاندار داریم. ۶ تا معاون استاندار زن داریم كه آمار خیلی خوبی است.
به نظر بحث حجاب مغفول ماند؛ یكی از موضوعات مهمی كه در این چند سال به خصوص چند سال اخیر چالش برانگیز بوده است. برنامه ریزی های فرهنگی، آن قدر جوابگو نبوده و ما بیشتر شاهد برخوردهای سلبی با زنان در زمینه حجاب هستیم. عده ای معتقدند كه قانون حجاب باید عوض شده و حجاب اختیاری باشد، عده ای هم مخالفت كرده و اعتقاد به انجام كارهای فرهنگی بیشتری دارند و برخی دیگر همچنان به برخوردهای سلبی تاكید می كنند، مشخصا رویكرد شما در این زمینه چیست؟
اجازه دهید كمی عمیق تر به مسئله حجاب نگاه نماییم و آنرا می توان از ۲ نگاه دید. یك زاویه قانون است، پس از انقلاب، تحولات و رویكردهایی شكل گرفت و قانون و مقررات نانوشته ای كه وجود دارد بر همین مبنا است كه تعیین می كند در فضای عمومی باید حجاب و پوشش اسلامی مورد توجه قرار گرفته و رعایت شود. این شرایط فعلی ما است. یعنی از نظر قانونی چنین وضعیتی است. بخشنامه در رابطه با این مساله ابلاغ گردیده و در حال بازبینی در شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
بحث محتوایی، نگاه دوم است. چرایی در طرح این موضوع، و سوال درباره اینكه حجاب به سبب اصلی كه در قرآن كریم به آن اشاره شده، یا سبك زندگی اسلامی باید رعایت شود؟
در دنیای به اصطلاح صنعتی یا دنیای توسعه یافته هم در سوژه زنان هنوز چالش وجود دارد و نتوانسته اند مناسبات بین زنان و مردان را تنظیم كنند. اگر توانسته بودند، ما امروز این افشاگری هایی متوالی می تو، را نمی دیدیم.
ما در مناسبات بین زن و مرد در متمدن ترین به اصطلاح جوامع، مشكل داریم تا جامعه خودمان. جامعه خودمان را هم مستثنی از بقیه كشورها نمی دانیم و نمی گوییم ما الآن مستثنی هستیم بلكه ما هم مشكل داریم، اما زنان بیشتر لطمه می بینند. مناسبات باید باز تعریف شود. ما برمبنای دیدگاهی كه قرآن می گوید باید یك مناسباتی را در جامعه تعریف نماییم كه مثلا درست و عادلانه باشد و زن و مرد در جامعه در كنار هم بتوانند كار كنند و مورد سوء استفاده قرار نگیرند، همدیگر را به اصطلاح در روابط ضایع نكنند. ضمن آن كه آزاد هم باشند و محدود هم نباشند و تحت كنترل نباشند. مرد، زن را كنترل نكند.
شما به مساله زنان در اوایل انقلاب اشاره كردید. در همان اوایل انقلاب برخوردهای افراطی زیادی با مسائل زنان صورت گرفت...
بله یك نگاه خیلی افراطی اول انقلاب بود كه می گفت اصلا ارتباط زن و مرد نباید اتفاق بیفتد. می خواستند وسط دانشگاه تهران دیوار بكشند. نوه امام به امام گفت یك همچین اتفاقی دارد می افتد نوه اش همسن و سال شما و دانشجو بود، امام اظهار داشت: بیخود می كنید، چه كسی گفته وسط دانشگاه دیوار بكشند.
قرآن اول از نگاه شروع می كند و می گوید با نگاه همدیگر را آزار ندهید و اول به مرد می گوید كه نگاهت را پایین بینداز و بعد به زن. قرآن محرم و نامحرم را مشخص كرده و این به این معنا نیست كه همه جا زن باید پوشش داشته باشد، بلكه او حریمی دارد و در حریم خصوصی خودش آزاد است و كسی نمی تواند آن جا برایش محدودیت بگذارید. در بحث نوع مناسبات اجتماعی كه اصلا حجاب برای این است كه اتفاقا اختلاط اجتماعی اتفاق بیفتد. در این سال ها، از این نوع بحث ها وجود داشته است. ما باید با دید فرهنگی نسبت به بحث حجاب نگاه می نماییم، اگر صحبت از پوشش مناسب می نماییم قسمتی از آن موضوعات اجتماعی ما و هدف حفظ عزت نفس و كرامت انسان هاست.
هدف این است كه داخل مردم اختلاف بیفتد و فاصله ها زیاد شود. یك عده ای بشوند طرفدار حجاب و یك عده ای مخالف حجاب و بعد با درگیری و نزاع و جامعه را به هم بریزند.
مهمترین راهكار برای حل چالش های مربوط به حجاب به نظرتان چیست؟
ما نیازمند گفت و گوی مداوم و یك بحث چالشی در این زمینه هستیم. این الگوها در دنیا هم هست كه می توانیم در این مسایل استفاده كنیم؛ اصلا الگوی اسلامی چیست، آیا به این شكل كه امروز روی بحث حجاب تاكید می شود در سبك زندگی نوین اسلامی وجود دارد؟ یا نوع مناسباتی كه در صدر اسلام بوده است مهم است؟
اما با تمام این اوصاف ما شاهد برخورد سلبی با سوژه حجاب بوده ایم تا برخورد فرهنگی...
ما موضوعات را برای این نسل باز نكردیم. به این نسل گفته ایم حجاب قانون و مقرارت است و باید رعایت شود؛ هر كسی هم كه رعایت نكرد با او برخورد سلبی می شود. متاسفانه شدت برخورد سلبی، برخوردها از نوع برخوردهای انتظامی و ضربتی مان با سوژه حجاب خیلی بیشتراز كار فرهنگی است. حجاب موضوعی اجتماعی و فرهنگی و جنس نرم است و لازمه آن تامل و گفتگو با نسل جوان، با مردم و با زنان و مردانی است كه مقرر است كه این سیاست ها را اجرا كنند؛ باید این مساله را به بحث گذاشت و پیرامون این موضوعات با آنان گفتگو نماییم. فضا را نبندیم و نگوییم این مقررات است كه باید اجرا كنید و درباره آن صحبت نكنید.
بحث حجاب جزو موضوعاتی است كه ما در گفتگوی درون نسلی پیگیری می نماییم و نشست هلی خیلی خوبی با جوانان در این زمینه داشته ایم. با آموزش و پرورش همكاری خوبی داریم و خیلی مورد استقبال جوانان قرار گرفته است.
تازگی ها درگیری در مترو بر سر حجاب زیاد است كه موجب یك شكاف در جامعه شده است. من دوستانی داشته ام كه بارها از درگیری شان در مترو گفته اند و خود من هم شاهد چنین برخوردهایی بوده ام. این به برداشت های مختلف از حجاب بر می گردد. یك سری از زنان یك چیزهایی را از حجاب نمی دانند و یك سری از جامعه آنرا حجاب می دانند. برای نزدیك كردن این نگاه ها و به جهت اینكه جلوی این شكاف های عمیق را گرفت چه كار باید كرد؟
ما وقتی حدود را تعریف می نماییم یك مبنا و اصولی داریم كه حدود شرعی آن مشخص شده و تعریف كرده كه حجاب چیست و آن نیز قرائت های مختلفی دارد. یك عده نگاهی سهل گیرانه تر و دیگری نگاه سختگیرانه تری دارند. اما در كشورهای اسلامی متفاوت می باشد. خیلی ها با لباس های سنتی اند. اصلا در كشور خودمان، به روستا ها كه می روید زنان دم اسبی موهایشان را بسته اند اما حجاب دارند. لباس بر تنشان پیراهن كاملا پوشیده منطقه خودشان است و كسی ایرادی به آنها نمی گیرد.
یكی از دلیلهای این مساله ناشی از برخوردهای سلبی و نادرستی است كه گاهی در جامعه می بینیم و دوم ناشی از شاید القائاتی است كه از جاهای دیگر وارد اجتماع می شود. در شرایط فعلی جامعه، یكی از مسائل جامعه ما بحث جنگ روانی است. در انقلاب عصر دیجیتال و نوع ارتباطات هر فرد، هر كاربر خودش رسانه است. نوع مواجه ما با این مساله با عنایت به تحولاتی كه دارد اتفاق می افتد و جنگ روانی كه عامدا مقابل مردم ایران در ابعاد مختلف اتفاق می افتد. در بحث اقتصاد وسیاسی، ما جنگ اقتصادی و روانی داریم؛ به هر نوعی به مردم ایران فشار می آورند. اختلافات قومیتی و طبقاتی را تشدید می كنند یا اختلافات دیدگاهی بر سرموضوعاتی مثل بحث حجاب، هدف تشتت جامعه ایرانی است. هدف این است كه داخل مردم اختلاف بیفتد و فاصله ها زیاد شود. یك عده ای بشوند طرفدار حجاب و یك عده ای مخالف حجاب و پس از درگیری و نزاع و جامعه را به هم بریزند.
اما می بینیم كه عوامل داخلی این مساله را تشدید می كنند...
بله عوامل داخلی نباید تشدید كنند. ما باید تلاش نماییم و یاد بگیریم كه در جامعه تفاوت هایی وجود دارد.
جامعه ما از خاستگاه یك انقلاب برای آزادی و برای استقلال و برای رهایی انسان پایه گذاری شد و در این جامعه هم قرار نیست كسی برده شده و آزادی اش سلب شده یا بازیچه اغواگری های كه از بیرون یا از جاهای دیگر می شود، بشود. در داخل برخی تلاش هایی می كنند كه مردم را عصبانی كنند. به نظرم این خیلی مهم می باشد كه جوانان ما این را بدانند. ما باید مسائل مان را با نسل جوان، با گفتگو، با برقراری ارتباط خوب، با معرفی الگوهای خوب، با ترویج سبك زندگی سالم كه مهم ترین دغدغه برای یك جوان در بین بگذاریم.
شما در سوژه حجاب، سوژه ترویج مدها و سبك لباس ایرانی-اسلامی را هم دنبال می كنید، درست است؟
بله بخش دوم فعالیت ما، ترویج مدها و سبك لباس ایرانی_ اسلامی جذاب و قابل استفاده و اجتماعی برای زنان و مردان ایرانی است. كاركردن با طراحانی كه هویت و رنگ ایرانی، اقوام و لباس های سنتی را با طرح های مدرن پیوند بدهند كه هم اصطلاحا شیك و مدرن و قابل استفاده برای دختر و زن امروزی باشد؛ هم المان هایی از هویت ایرانی در آن باشد. با ۳ دانشگاه قرارداد داشتیم، تا از دختران طراح و هنرمندمان حمایت كرده و در سوژه مد و لباس ایرانی، هم زیورآلات پیشرفت نماییم. كمپین هایی را به پیشنهاد جوانان راه اندازی كرده ایم. مثل كمپین تار و پود زندگی و كمپین دست بندی كه به صورت سوزن دوزی است. ما از نمایشگاه های مختلف لباس های سنتی حمایت كرده ایم و از دستگاه های دولتی، دعوت كرده ایم تا زنان اگر دوست دارند، لباس سنتی بپوشند.
درنظر داریم یك روزهایی و در مناسبت های خاص در مدارس و دانشگاه ها دختران و پسران در مناسبت های خاصی، بتوانند لباس های قومی خودشان را بپوشند. این مساله هم به مسئله هویت و هم به آن لبه های خشن بحث حجاب كمك می نماید.
شما در زمینه مدارس دخترانه و اینكه دانش آموزان دختر بتوانند بدون مقنعه در مدرسه باشند هم ورود كرده بودید. این مساله به كجا رسید؟
بله كار سوم ما در ارتباط به اختصاص دادن فضا به دختران است. نباید در جامعه تفكیك جنسیتی داشته باشیم، اما باید یك فضاهایی مثل پارك های بانوان یا ورزشگاه های اختصاصی برای دخترانمان ایجاد كنیم؛ تا زنان در این فضا در آن از آفتاب، هوا و از فضا كامل بتوانند استفاده كنند. با آموزش و پرورش داریم همكاری می نماییم، كه مناسب سازی فضای مدرسه دختران صورت بگیرد و در مدرسه ای كه مرد نیست و از بیرون دید ندارد، دختران مقنعه شان را در بیارند و راحت ورزش كنند.
این سوژه در حال رسیدن به نتایج است و اقدامات خوبی صورت گرفته است و نشست ها و جلساتی با وزرات ورزش و جوانان و وزارت آموزش و پرورش داشته ایم.
خانم ابتكار شما اوایلی كه روی كار آمده بودید در مصاحبه ای قولی دادید تا برای رفع قوانین تبعیض آمیز مقابل زنان تمام تلاش خودرا انجام دهید. الآن دو سال گذشته؛ فكر می كنید در این زمینه موفق بوده اید؟
ما از همان روز اول گفتیم كه در معاونت یك اداره كل حقوقی داریم و یك شورای فقهی و حقوقی هم ایجاد كردیم كه یك تعدادی از وكلا، وكلایی كه با قوانین تبعیض آمیز سر و كار دارند و یك جمع از حقوق دانان حتی از حوزه علمیه و از دانشگاه در این شورا همكاری می كنند. ما از سال قبل یعنی از بهمن سال قبل ۵ لایحه در ارتباط با همین قوانین به دولت دادیم.
در ارتباط با شروط طلاق باردیگر یك لایحه را به كمیسیون لوایح دولت دادیم تا مردان نتوانند به این راحتی طلاق بدهند و طلاق سخت تر شود.
یعنی جدای از لوایحی كه در دوران خانم مولاوردی مطرح شده بود؟
بله این لوایح كاملا جدا است.
این لوایح در چه حوزه هایی است؟
یكی از آنها برابری دیه زن و مرد است. از نظر دیه، حكم وحدت رویه قابل حل است اما از نظر قانون هنوز لایحه نداریم؛ درحالی كه مشكلی از نظر فقهی ندارد. خیلی از فقها و صاحب نظران از نظر حوزه مبانی دینی با ما در این موضع كار كردند. چونكه در قرآن هیچ صراحتی نیست كه بگوید دیه زنان حتما باید نصف باشد و این برداشت علما در ضمن دوره ای بوده و خب بحث اقتصادی زن مطرح است. اگر نقش اقتصادی زن تغییر كند این هم باید تغییر كند. دیگری بحث شروط طلاق بوده است كه آن هم در یك دوره بازبینی شده اما باز هم ما اشكالاتی را در بحث طلاق احصا كردیم و در ارتباط با شروط طلاق باردیگر یك لایحه را به كمیسیون لوایح دولت دادیم.
منظورتان از شروط طلاق همان شروطی است كه زنان می توانند پس از ازدواج ثبت كنند؟
منظورم این است كه مردان نتوانند به این راحتی طلاق بدهند، طلاق سخت تر شود. بخصوص بانوانی كه خودشان هم وكیل هستند و هم با خیلی از این موارد در ارتباط بودند، مثل دكتر سجادی و خانوم فریده غیرت عضو شورای فقهی حقوقی هستند؛ این موارد را به ما معرفی كرده و پیشنهادات خوبی در این زمینه ارائه می دهند كه آنها را اعمال كردیم. سومین لایحه كه سوژه بسیار مهمی است، بحث سن ازدواج است.
در واقع چیزی شبیه آنچه در مجلس درباره بحث كودك همسری مطرح است؟
با آن شباهت و هم پوشانی دارد، اما این لایحه كامل تر است. سوژه آن، ازدواج زیر ۱۳ سال را كاملا ممنوع می كند، سن ۱۳ تا ۱۵ سال را هم با اجازه قاضی در شرایط لازم مجاز می داند.
حدود دو هفته گذشته، طرح مقابله با كودك همسری مجلس به دولت آمد. خانم دكتر جنیدی و بسیاری از اعضای دولت در این زمینه بحث های خوبی انجام دادند؛ دولت این طرح را تایید نمود و پیشاپیش رای دولت را برای لایحه مذكور مثبت می دانیم.
آقای رئیس جمهور در زمینه مقابله با كودك همسری با شما همراه بودند؟
بله آقای رئیس جمهور نگاه خوبی در این زمینه دارند.
بالاخره خود ایشان حقوق خوانده اند...
خودشان حقوق خوانده اند و از بسیاری از مسائل اجتماعی آگاهی دارند همین طور رئیس جمهور ۳ دختر دارند.
لوایح دیگری كه در دست دارید چیست؟
یك لایحه دیگری را درباره سن كیفری عرضه كرده ایم. همین طور لایحه دیگر، پشتیبانی از كارگاه ها است كه زنان سرپرست خانوار را استخدام می كنند. برای تشویق آنان به ادامه استخدام زنان سرپرست خانوار، ۲۰ درصد معافیت بیمه به آنها می دهیم. این لایحه در دستور قرار دارد. بدین سبب ۵ لایحه فعال داریم كه در كمیسیون خوب پیش می رود و به این ۵ لایحه خیلی امیدواریم. برای لایحه تامین امنیت زنان در مقابل خشونت نیز همه تلاش خودمان را كرده ایم.
شما چند روز پیش عاجزانه از آقای رییسی درخواست كرده بودید كه لایحه تامین امنیت زنان را هرچه سریعتر به دولت بفرستد. دلیل این همه ممانعت برای قانون شدن این لایحه را چه می دانید؟
برداشت های سلیقه ای وجود دارد. ما هم اهتمام می نماییم طرح نكنیم، چونكه دلمان نمی خواهد شرایط پیچیده تر شود. از نظر رسیدن به تفاهم ما هیچ مشكلی با قضات ومعاونین قوه نداریم و خیلی خوب با ما همكاری می كنند. در شاخص عدالت جنسیتی هم قوه قضاییه همكاری بسیاری خوبی با ما داشت.
شما دلیل این تعلل را علاوه بر برداشت های سلیقه ای، قاطبه مردانه ساختارهای سیاسی ما نمی دانید؟
بله این مورد هم هست.
مخالفان لایحه منع خشونت مقابل زنان باید بدانند كه با خشونت، خانواده نمی توانند داشته باشند. خشونت لطمه زننده و نابود كننده روابط است.
شما فكر می كنید، این لایحه اگر بالاخره از قوه قضاییه به دولت و بعد به مجلس برود و حتی مردان مجلس هم به آن رای بدهند؛ در شورای نگهبان تایید می شود؟
یك نكته ای وجود دارد. این لایحه در واقع، لایحه پشتیبانی از خانواده است. این جور باید دید.
ولی مخالفان آن می گویند ضدخانواده است...
مخالفان باید بدانند كه با خشونت، خانواده نمی توانند داشته باشند. مفهوم خانواده این است كه اعضا با هم تفاهم دارند، كنار هم هستند و حداقل یكدیگر را تحمل می كنند و به هم علاقه دارند. خشونت لطمه زننده و نابود كننده روابط است. خشونت، همه مناسبات انسانی، اخلاقی، فكری و ذهنی ظرفین را به هم می ریزد. فرقی نمی كند كه خشونت مرد مقابل زن باشد یا زن مقابل مرد.
اما طبق پژوهشی كه در زمان آقای خاتمی صورت گرفت؛ بالای۶۵ درصد از زنان حداقل یك دفعه در زندگیشان مورد خشونت خانگی قرار گرفته اند.
الآن واقعا نمی دانم این آمار به چه صورت است. اما هم آگاهی زنان افزایش پیدا كرده است و هم سازو كارهایی مانند اورژانس اجتماعی كه مداخله موثری دارد، كارساز بوده است. آقای دكتر قبادی دانا هم در گزارشی كه ارائه كردند گفتند كه حداقل ۵۰ هزار مورد مداخله اورژانس اجتماعی در این گونه موارد وجود داشته كه فقط یكی از آنها خشونت خانگی است.
یعنی شما معتقدید آگاهی زنان و اینكه اهتمام كرده اند سكوتشان را در مقابل خشونت بشكانند، در رسیدگی به این مساله كارساز بوده است؟
بله، زنان الان احساس می كنند كه حمایت هم دارند و این مساله خیلی مهمی است. یعنی احساس می كنند یك جایی مانند اورژانس اجتماعی وجود دارد كه با شماره گیری ۱۲۳ درخواست كمك كنند. فكر می كنم، مناسبات خیلی تغییر كرده و همین تغییرات سبب شده تا آگاهی نسبت به سوژه بیشتر شود و هم جنبه بازدارنده دارد.
شما خوشبین هستید كه تصویب این لایحه به عمر دولت دوازدهم برسد؟
بله من خوشبین هستم. ان شاءالله، شاید به این مجلس هم برسد.
لایحه دیگری هم كه همچنان معطل مانده و مطالبه عمومی است، لایحه پشتیبانی از كودكان و نوجوانان است؛ در این زمینه هم مراوده ای برای تسریع رسیدگی به این لایحه داشته اید؟
این لایحه نیز بسیار مهم می باشد. بخصوص برای بحث مقابله با خشونت مقابل كودكان و كودك آزاری. این لایحه نیز ۱۰ سال طول كشید و در مجلس مانده بود. ما تقاضای فوریت كردیم و به مجلس آمد. مجلس خیلی خوب از این لایحه حمایت كرد و این لایحه تصویب شد؛ شورای نگهبان ایرادات خیلی جزئی گرفت، ایرادات رفع شد ولی باردیگر یكی از ایرادات باقی ماند. این لایحه باردیگر به كمیسیون برگشت تا ایراد برطرف شود. تقاضا دارم تا این كار سریع تر صورت بگیرد. خبرهایی كه گاهی از بحث كودك آزاری می شنویم، بسیار ناگوار است. عده ای در بعضی مكان ها، بعضی روستاها فكر می كنند ضرب و شتم و تنبیه بدنی كودكان، قسمتی از زندگی روزمره است. ما در ارتباط با خشونت مقابل كودكان یا كودك آزاری، قوانین داریم ولی جنبه بازدارندگی كافی را ندارد.
خانم ابتكار، شما درباره عملكردتان صحبت كردید ولی، نقدهایی هم نسبت به شما وجود دارد. یكی از نقدهایی كه به شما می شود و در فضای مجازی بارها و بارها در مورد آن گفته شده این است كه شما هنوز طرفدار محیط زیست هستید. واقعا ناراحتید كه از محیط زیست به حوزه زنان آمدید؟
نه، من كه دلم می خواست به دانشگاه بروم. كار اجرایی خیلی دشوار است. ۴ سال اول دولت، از سال ۹۲ خیلی سخت بود چون میراث بسیار سخت، تمام دشواری ها و بی برنامگی های دولت های نهم و دهم بر سر دولت یازدهم آوار شد. فضای بسیار دشواری بود. ما یك سری ضوابطی را می خواستیم اجرا نماییم اما قانون گریزان از قاچاقچیان گرفته تا شكارچیان، معدن كاران تا جنگل خواران نمی خواستند. گروه هایی بودند كه احساس می كردند، منافع شان در حال لطمه دیدن است و مخالفت می كردند. یك جنگ روانی كه مخالفان دولت مقابل بسیاری از اعضای دولت، همچون مقابل من راه انداختند و خیلی آزا دهنده بود. به لطف خدا از آن مرحله عبور كردیم. ما آزار و تهدید بسیاری دیدیم. من و خانواده ام، همه از آن اتفاقات آزار دیدیم. من هم تعلق خاطر به بحث محیط زیست دارم و معتقد هستم كه موضوعات زیست محیطی و نگرش به آن، با حوزه زنان خیلی قرابت دارد. هر دوی این موضوعات بین بخشی اند و نیاز به جریان سازی در برنامه های ملی نیاز دارند و از جهاتی مظلوم واقع شدند.
یعنی معتقدید به این خاطر همچنان به حوزه محیط زیست علاقمند هستید كه این حوزه به حوزه زنان هم مرتبط است؟
ما در هر دو زمینه به یك تغییر نگاه نیاز داریم. تغییر نگاه می تواند به تحولات خوبی در جامعه منتهی شود. زنان برای محیط زیست و آینده فرزندانشان خیلی ارزش قائل هستند و دغدغه دارند. به همین دلیل، زنان برای تغییرات زیست محیطی، تغییرات فرهنگ و سبك زندگی می توانند كارهای بسیار بزرگی انجام دهند. در معاونت، ۵ كمپین فعال داریم كه ۳ كمپین مربوط به محیط زیست است. كمپین رد پای آب كه سوژه آن اصلاح الگوی مصرف آب است و با همكاری وزارت نیرو در حال انجام می باشد و زنان در این مسئله پیش گام هستند. كمپین دیگر، نه به اسراف غذا است. اسراف غذا، آب و منابع زیست محیطی ما را نابود می كند و به خانوار ایرانی هزینه زیادی تحمیل می كند و كار غیر اخلاقی است.
كمپین دیگر هم بحث نه به زباله و كاهش مصرف پلاستیك است. زنان در این زمینه بسیار پیش گام، هستند. طرح هایی را در تولید كیسه های پارچه ای و جایگزین كردن آن بجای پلاستیك، اجرایی كرده ایم. بدین سبب زنان در بحث محیط زیست، نه تنها نیرویی پیش ران هستند، بلكه آینده به آنان متعلق می باشد. آنها دغدغه فرزندان شان را دارند. یك سیاره سوخته را به فرزندان شان نمی خواهند تحویل بدهند. می خواهند حیات باقی بماند. برای باقی ماندن حیات، بسیاری از مسائل باید تغییر كند. بدین سبب حوزه زنان و محیط زیست بسیار به هم پیوسته است و به خاطر همین دلالیل من كماكان دغدغه های محیط زیست دارم.
پس نقدها به خودتان در این زمینه را درست نمی دانید؟
از آن كسی كه علاقه به محیط زیست ندارد، نقد وارد نیست.
خانم ابتكار، شما اولین زنی بودید كه پس از انقلاب وارد هئیت دولت شدید. از اعضای موثر در تسخیر سفارت آمریكا بودید، در سال ۲۰۱۲ جزو ۵۰۰ چهره پر نفوذ جهان اسلام در بخش سیاست قرار گرفتید، از شما بعنوان هفت قهرمان زمین تقدیر گردید. یعنی همواره در عرصه اجرایی كشور نقش داشتید. یك سوال شخصی از شما می پرسم، چقدر از معصومه ابتكاری كه هستید راضی اید و چه نسبتی بین معصومه ابتكار و سیستر مری زمان تسخیر سفارت آمریكا می بینید؟
خیلی از كارها را دلم خواسته انجام دهم، اما نشده است یا فرصت و امكان آن پیش نیامد. بدین سبب هنوز انتظاراتی از خودم دارم كه برآورده نكردم. هر انسانی یك سفری برای خود دارد و بستگی به تنظیم و ترسیم افق خود دارد. من هم هنوز كارهای ناتمام دارم و به لحاظ شخصی، بسیاری از كارها را می توانستم انجام بدهم كه بهر دلیلی نشده است.
مثال می زنید؟
در حوزه دانشگاهی، كارهای زیادی باید انجام بدهم. بسیار دوست دارم در رشته دانشجویی ام بیشتر كار كنم كه در این سال ها فرصت نداشتم. البته تدریس می كنم و دانشجویان ارشد و دكتری خوبی دارم. با سازمان های مردم نهاد، چونكه خاستگاه بسیاری از ماموریت های من، این سازمان ها بودند، دوست دارم در تقویت و توان افزایش آنها كار كنم. دولت آقای روحانی به نهادهای مدنی به شدت اعتقاد دارد. اگر اتفاق خوبی برای ایران قرار باشد رخ دهد، به دست نهادهای مدنی و فعالین و سمن های دلسوز رخ می دهد.
شما چه برنامه های شخصی جهت زندگی روزمره تان دارید؟ چه كارهایی را كه بعنوان یك انسان معمولی دوست داشتید انجام بدهید و در تمام این سال ها نتوانستید؟
برنامه های شخصی ام را خیلی فاكتور گرفتم. با این گرفتاری ها نشده كه به آنها فكر كنم. از این جهت یك جفایی هم به خانواده ام شده است اما هیچ فضایی فردی واقعا نشده در این مدت باز كنم و شاید این یك كمبود باشد چونكه همه به فضای فردی برای شكوفایی خود احتیاج دارند اما مسئولیت های اجتماعی واقعا این اجازه را نداده است كه فضای فردی، حتی برنامه تفریحی به آن مفهوم در طول این سال ها داشته باشم. فكر می كنم فرصت ها خیلی محدود است. من خیلی عمل گرا و نتیجه گرا هستم و حتما كار را باید به نتیجه برسانم. برای من مهم این است كه كارها خیر و بركتی برای مردم داشته باشد. می خواهم یك اتفاقی در بیرون رخ دهد كه برای مردم قابل لمس باشد. این اتفاق دشوار است و انرژی لازم دارد. درباره سوالی كه پرسیدید كه چه ارتباطی بین معصومه ابتكار و خواهر مری وجود دارد باید بگویم كه همه ما در زندگی یك سیر تحولات فكری و روحی را می گذرانیم و برای خودمان نقش هایی را قائل هستیم و برای آنها تلاش می نماییم تا محقق شوند. تحولات انقلاب هم فرصت استثنایی برای نسل ما به وجود آورد و هم مسئولیت های سنگینی انسانی و نه اداری به یك باره، در سن كم بر دوش مان قرار داد. ما در یك موقعیتی قرار گرفتیم كه امام دعوت كرد و اظهار داشت: «بیایید به نظام استبدادی اعتراض نماییم و تغییری را به وجود آوریم.» اما پس از انقلاب باردیگر مسائلی پیش آمد كه هم نسلان و دانشجویانی مثل من، گفتند: «یك اتفاق بسیار بد امكان دارد برای ایران رخ دهد و كودتایی شكل بگیرد.» من در ذهنم تجربه زیستی پدرم را كه در ۲۸ مرداد داشت، تكرار شد.
در سال ۱۳۳۲ یك ناامیدی سراسری به وجود آمد. حتی آقای لطف الله میثمی چند روز پیش گفتند: « من تا پای خودكشی رفتم». شما هم فكر می كردید شاید آن فضا پس از انقلاب حاكم شود؟
مرحوم پدرم وقتی راجع به ۲۸ مرداد صحبت می كرد، بغض می كردند. یك باره همه چیز از دست رفت. تمام امید و آرزو از بین رفت. در انقلاب اسلامی، مردم امیدوار شده و آرمانی فكر می كردیم. تجربه تحقق این آرمان ها را كسی نداشت و بین آن چیزی كه در ذهن ما بود و آنچه كه می تواند بشود، فاصله وجود داشت. ما نگران از دست رفتن امید بودیم. روز۱۳ آبان به ما گفتند این امید امكان دارد، از دست برود. یعنی بوسیله سفارت آمریكا و دولت آن كارهایی دارد صورت می گیرد كه تمام امیدی كه در انقلاب برای مردم شكل گرفته تا استقلال و ایستادگی بر روی پای خودشان داشته باشند، امكان دارد از دست برود. ما این را متوجه می شدیم. حضور ۷۰ هزار نیروی آمریكایی را در ایران دیده بودیم. متوجه می شدیم كه بیشتر سیاست های شاه، با واشنگتن باید هماهنگ می شد، قسمتی از ثروتمان در قسمت های دیگر هزینه می شد، این برای ما نگران كننده بود.
دانشجویان حس می كردند، صدایی به جایی نمی رسد و راه دیپلماتیك برای مبارزه با چنین مسئله ای، غیر از رفتن به سفارت آمریكا و اعتراض كردن؛ وجود ندارد. پیش بینی دانشجویان یك اعتراض ۳ تا ۴ روزه بود كه طولانی شد. روز سوم دانشجویان از من برای ترجمه هم در میان خبرنگاران و هم سوژه اسناد، دعوت نمودند، آن جا در مصاحبه با یكی از خبرنگاران من خواهر مری شدم. آرمان ها و آرزوهایی كه ما برای ایران داشتیم، امروز نیز همان آرزوها را داریم.
افرادی به خود اجازه می دهند، دروغ بسازند و بیشترین دلشكستگی من در حوزه محیط زیست بود. این افراد با عناوین و سپرهای دینی این كار را انجام می دهند. برای خودشان مجوزی قائل می شوند كه تهمت بزنند.
نسبت به آن زمان یك مقدار اعتدالی تر نشده اید؟
بله در روش ها و شیوه ها معتدل تر شدم؛ اگر آن روز فكر می كردیم ایران نباید زیر سلطه خارجی قرار بگیرد و استقلال و حفظ هویت ایرانی و ملی حق ما است، امروز درك می نماییم كه آمریكا بوسیله تحریم ها پرونده ایران را به اصل ۷ شورای عالی امنیت برده بود. كشورهای منطقه را كه نگاه می نماییم، به بهانه اصل ۷ یا با بهانه های دیگر، چگونه اشغال، بمباران و زیر و رو شدند. اقتصاد و تمدن كشورهایی مثل افغانستان، عراق، یمن و سوریه و لیبی و سومالی از بین رفت. ایران نیز هدف چنین برنامه های می توانست قرار بگیرد. امروز بیشتر از آن زمان اهمیت این مساله را درك می نماییم. در كشورهای اطراف می بینیم كه هزینه درآمد دولتی خودرا با جای دیگری هماهنگ می كنند. با تمام گرفتاری ها، استقلال كشورمان باارزش است. متوجه هستیم كه مشكلات كشور، به خاطر خودمان است و خودمان نیز باید آنرا درست نماییم. اگر برای دفاع، نیروی نظامی خودرا افزایش می دهیم، نیروی دیپلماسی را نیز برای مذاكره و گفتگوی موفقی مثل برجام پیش می بریم؛ علت آن همان استقلالی است كه داریم. دیگری اجرای برجام را به ما تحمیل نمی نماید. خودمان تصمیم گیری می نماییم. ایران با وجود تحریم ها در دنیا ایزوله و منزوی نیست و حامیان زیادی دارد.
مهم ترین انتقاد آقای هاشمی، همسرتان، به شما این است كه شما جواب منتقد را به تندی نمی دهید، در صورتیكه همه قابل احترام نیستند. در مصاحبه یك ماه پیش نیز گفته بودید، چون زن هستید هجمه زیادی به شما می شود. چرا در مقابل این هجمه ها رك تر نیستید؟ جایی بوده كه دلتان شكسته و گفته باشید دیگر نمی خواهید در این عرصه فعالیت كنید؟
فكر می نماییم ما باید ظرفیت و تحملمان در مقابل انتقاد، بخصوص در جایگاه مان را بیشتر نماییم. در مقابل انتقاد پاسخ تند نباید داد. شاید قسمتی از آن انتقاد درست باشد. جامعه ایران حل و فصل اختلاف را خوب بلد نیست و خیلی نمی توانیم با تفاوت دیدگاه كنار بیاییم. اجازه بدهیم انتقادات و تفاوت ها باشد. مهم ترین شاخصه یك جامعه دینی كه آنرا از جامعه سكولار متمایز می كند؛ اخلاق است. آدم دین مدار به اصولی مثل صداقت، وفای به عهد، امانت داری پایبند است. اگر به این اصول اولیه پایبند نباشیم، از دین فقط یك پوسته باقی می ماند، كه هیچ خاصیتی برای مردم ندارد. اینجا بحث تهمت، بهتان، دروغ، و تفاوت این ها با انتقاد باید مشخص شود.
این تهمت و دروغ ها در زمینه زنان برای شما آزاردهنده تر بوده است؟
آفرین، این خیلی آزاردهنده است. افرادی به خود اجازه می دهند، دروغ بسازند و بیشترین دلشكستگی من در حوزه محیط زیست بود. این افراد با عناوین و سپرهای دینی این كار را انجام می دهند. برای خودشان مجوزی قائل می شوند كه تهمت بزنند.
فكر می كنید اگر در حوزه محیط زیست بجای شما، آقای ابتكار نشسته بود این بهتان ها كمتر بود؟
اگر آقا هم بود، با همان سیاست ها مثلا با بنزین پتروشیمی مقابله می كرد، مورد تهمت قرار می گرفت. اگر با شكار یا زمین خواران و رانت و فساد در زمینه اداری، مقابله می كرد مورد بهتان واقع می شد اما شاید بحث پاسخ گویی و بی پروایی كه آقایان در دفاع از خود دارند بیشتر بود.
در آخر، خانم ابتكار شما خودتان را فمینیست می دانید؟
دیروز هافینگتن پست مقاله ای نوشته بود، تحت این عنوان « حضرت محمد فمینیست بود». مقاله جالب بود اما با همه آن موافق نبودم. حضرت محمد را با حضرت ابراهیم و حضرت موسی مقایسه كرده بود و می گفت هیچ كدام از آنها برای زمان خودشان مانیفیست مشخصی درباره زنان نداشتند اما حضرت محمد در مورد خانواده و زنان جامعه خودش مانیفست داشت.
من تلاشم بر نگاه عادلانه است. خداوند انسان را از نفس واحده خلق كرده و تفاوتی بین انسان ها نیست جز در تقرب به خداوند. حالا هر اسمی كه بر روی این نگاه می خواهید بگذارید.
۲۳۵۲۳۵
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب