رد پای آئین های کهن ایرانی در شرق دور
به گزارش جوان بین، مسعود احمدی افزادی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بلغارستان در یادداشتی به رد پای آئین های کهن ایرانی در شرق دور پرداخته است.
به گزارش جوان بین به نقل از مهر، مسعود احمدی افزادی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بلغارستان در یادداشتی به «رد پای آیین های کهن ایرانی در شرق دور» پرداخته است.
در ادامه یادداشت احمدی افزادی را می خوانید:
این پژوهش بر آن است تا نشان دهد فرهنگ کره ای در راه تاریخ چه طور در قالب تبادلات راه ابریشم شکل گرفت و چه اندازه از تأثیرات غیرمستقیم ایران بهره برد. تمرکز اصلی بر سه جریان بزرگ -بودیسم، مانویت و زرتشتی گری- است و توضیح داده می شود که چه طور مفاهیم، نمادها و حتی جلوه های هنریِ برخاسته از سنت های ایرانی، از رهگذر چین و آسیای میانه، در لایه های فرهنگ کره ای جای گرفتند. بر مبنای شواهد، مترجمان سغدی و بلخی نقشی بنیادین در انتقال متون بودایی به چین داشتند؛ متونی که بعدها پایه آموزش راهبان کره ای قرار گرفت و بدین ترتیب، اندیشه بودایی در کره رنگی از سنت های ایرانی به خود گرفت. مانویت با دوگانه نور و ظلمت و زرتشتی گری با قداست آتش و خورشید، هرچند هیچگاه بصورت نهادی در کره پا نگرفتند، اما ردپای نمادین و مفهومی خویش را در اسطوره ها، آیین ها و هنر این سرزمین به جا گذاشتند. بدین سان، فرهنگ کره ای را می توان برآیند یک «میراث ترکیبی» دانست که ایران سهمی چشم گیر در پدید آمدن آن داشته است. بازخوانی چنین میراثی نه تنها فهم تازه ای از تاریخ فرهنگی کره به دست می دهد، بلکه در روزگار ما می تواند به ابزاری کارآمد برای دیپلماسی فرهنگی بدل شود و راه را برای همکاریهای دانشگاهی، هنری و گردشگری میان ایران و کره هموار کند.
راه ابریشم، شاهراه فرهنگ ها، ادیان و سنت های گوناگون
راه ابریشم تنها یک مسیر بازرگانی برای جابه جایی کالا نبود؛ بلکه شاهراهی بود که فرهنگ ها، ادیان و سنت های مختلف را به هم پیوند می داد. در این شبکه عظیم تبادلات، ایران به علت موقعیت جغرافیایی خود در قلب اوراسیا، بالاتر از هزار سال نقشی محوری ایفا کرد. این سرزمین نه فقط گذرگاهی برای ابریشم، فلزات یا سفال، بلکه مجرایی برای انتقال اندیشه ها، آیین ها و هنرها بود (Foltz، 2010). اثر این پروسه را می توان در تمدن های شرق آسیا خصوصاً چین، کره و ژاپن به روشنی مشاهده کرد. در این تحقیق، تمرکز بر فرهنگ کره است و بر آنکه چه طور بخشی از دین، موسیقی و آیین های این کشور از مسیر چین و آسیای میانه شکل گرفت و رنگ وبوی ایرانی به خود گرفت.
یکی از مهم ترین نمونه ها، ورود بودیسم به کره است. خیلی از مترجمان متون بودایی که در صومعه های بزرگ چین فعالیت داشتند، سغدی یا بلخی بودند و به سنت فرهنگی ایران تعلق داشتند (Harmatta، 1994). ترجمه های آنان به زبان چینی، بعدها منبع اصلی آموزش برای راهبان کره ای شد. بدین ترتیب، بودیسمی که به کره رسید، دیگر شکل ناب هندی خویش را نداشت؛ بلکه در گذر از ایران و آسیای میانه دگرگون شده و رگه های اندیشه ایرانی را در خود جای داده بود.
اما ایران تنها در انتقال بودیسم نقش نداشت. اندیشه های مانوی و عناصر زرتشتی هم از راه چین، خصوصاً در دوران سلسله تانگ، در فضای فکری شرق بازتاب یافتند (Lieu، 1998). هرچند این ادیان در کره به صورت نهادی ریشه نگرفتند، اما کره ای ها از طریق ارتباط با چین با آنها آشنا شدند. حضور مفاهیمی چون تقابل نور و تاریکی یا تقدس آتش در سنت های کره ای، گواهی است بر این تماس فرهنگی (Kim، 2000).
تأثیر ایران بر کره تنها به حوزه دین محدود نبود. موسیقی و هنر هم از این تبادلات سهم بزرگی داشتند. منابع تاریخی چینی به ورود سازهای ایرانی همچون بربط (عود کهن) و نی به شرق اشاره کرده اند (Lee، 2011). این سازها در دربار گوگوریو جایگاه پیدا کردند و به بخشی از موسیقی رسمی بدل شدند. همچنین، در آثار باستانی کره ای، خصوصاً در فلزکاری و تزئینات، شباهت هایی آشکار با هنر سغدی و ایرانی دیده می شود که نشان از انتقال فنون و زیبایی شناسی ایرانی دارد(Rawson، 1984).
در عرصه اسطوره و آیین هم همسانی های معناداری میان ایران و کره بچشم میخورد. تقدیس خورشید و آتش، هم در زرتشتی گری و هم در باورهای بومی کره مشارکت فعال دارد (Nasr، 2001). جشن های فصلی مانند نوروز در ایران و چوسوک در کره، گرچه بطور مستقل شکل گرفته اند، اما ساختاری مشابه دارند: هر دو بر باززایی طبیعت و باروری زمین تاکید دارند، یاد نیاکان را گرامی می دارند و میان معنویت و اجتماع پیوند برقرار می کنند (Carter & Goucher، 2015).
این تأثیرات فقط به گذشته تعلق ندارند. امروز هم می توان بر این میراث مشترک تکیه کرد تا درک متقابل میان ملت ها تقویت شود. برای ایران و کره، برجسته کردن این مشترکات در اندیشه و هنر می تواند زمینه تازه ای برای پژوهش های علمی، گردشگری و دیپلماسی فرهنگی فراهم آورد.
بر این اساس، پرسش های اصلی پژوهش چنین اند:
۱. واسطه های ایرانی چه نقشی در انتقال بودیسم از هند به کره داشتند؟
۲. عناصر مانوی و زرتشتی چه طور در فرهنگ دینی شرق آسیا حضور بهم رساندند و چه ردپایی در کره برجای گذاشتند؟
۳. سازها و فنون هنری ایرانی تا چه اندازه بر فرهنگ درباری و مادی کره اثرگذار بوده اند؟
۴. همسانی های آئینی میان نوروز ایرانی و جشن های کره ای مانند چوسوک چه ارتباطی با ریشه های هندواروپایی یا تبادلات راه ابریشم دارد؟
روش این مطالعه تاریخی–تطبیقی است. با بررسی منابع متنی، داده های دیرینه شناسی و مطالعات ثانویه، جایگاه کره در شبکه گسترده تبادلات فرهنگی راه ابریشم تحلیل می شود. چارچوب مفهومی این مطالعه «میانجی گری فرهنگی» است؛ نگاهی که ایران را نه گذرگاهی منفعل، بلکه بازیگری فعال در تشکیل به محتوای منتقل شده به شرق می بیند.
ساختار مقاله چنین سامان یافته است: نخست نقش مترجمان ایرانی در گسترش بودیسم بررسی می شود. سپس عناصر مانوی و زرتشتی در شرق و بازتاب هایشان در کره تحلیل خواهد شد. در ادامه، تاثیر موسیقی و هنر ایرانی بر فرهنگ کره ای واکاوی می شود و سرانجام، شباهت های آئینی میان ایران و کره بررسی و دستاوردهای امروزی این میراث مشترک جمع بندی خواهد شد.
این پژوهش می کوشد به ادبیات مطالعات راه ابریشم و جهانی سازی پیشامدرن افزوده شود. تا حالا بیشتر تحقیقات بر روابط چین و هند تمرکز داشته اند، در حالیکه پیوندهای ایران با کره کمتر کاویده شده است. برجسته سازی این نقش کمک می نماید تصویر دقیق تری از ایجاد فرهنگ کره و درهم تنیدگی تمدن های اوراسیایی ارایه شود.
بخش اول: دین و فلسفه
۱. نقش ایران در انتقال بودیسم به کره
۱.۱. ایران و مسیرهای بودایی
در سده های نخست میلادی، بودیسم از هند راهی سرزمین های دیگر شد، اما این سفر مستقیم و ساده نبود. راه اصلی عبور آن به شرق از دل ایران و آسیای میانه می گذشت. مناطقی مانند بلخ، مرو و سغد نه تنها مراکز بزرگ آیین بودا بودند، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از قلمرو فرهنگی ایران به شمار می آمدند. این سرزمین ها به مثابه ایستگاه هایی بودند که پیام بودا را دریافت می کردند، آنرا با زبان و فرهنگ خود بازمی خواندند و سپس به طرف شرق می فرستادند.
راهبان این مراکز موقعیتی استثنایی داشتند: آنان هم به سانسکریت مسلط بودند، هم به زبان های ایرانی میانه و هم به چینی. این قابلیت چندزبانه سبب می شد حلقه واسطی بی بدیل در انتقال آموزه های بودایی باشند. بنابراین است که ایران و سرزمین های ایرانی زبان آسیای میانه، فقط یک مسیر جغرافیایی نبودند؛ بلکه کارگاه های زنده ای برای ترجمه، تفسیر و بازآفرینی مفاهیم بودایی محسوب می شدند (Harmatta، 1994).
۱.۲. نقش مترجمان سغدی و بلخی
منابع تاریخی چینی گواهی می دهند که خیلی از برجسته ترین مترجمان متون بودایی در دوران هان و تانگ از آسیای میانه می آمدند (Lee، 2011). در بین آنان، سغدی ها شهرتی دوچندان داشتند: بازرگانانی بودند که هم در تجارت مهارت داشتند و هم در انتقال فرهنگ. آنها کاروان هایشان را نه فقط با کالا، بلکه با ایده، متن و نماد می آراستند.
در این فرایند، مفاهیم بنیادینی همچون nirvana و karma از فیلتر زبان های ایرانی گذشتند و صورت تازه ای به خود گرفتند (Foltz، 2010). این اصطلاحات وقتی در چین جا افتادند، بطور طبیعی در دسترس راهبان کره ای قرار گرفتند. راهبانی که برای آموزش به چین سفر می کردند، متونی را مطالعه می کردند که هم از هند سرچشمه داشت و هم از زبان و فرهنگ ایرانی رنگ گرفته بود. در حقیقت، کره ای ها بودیسمی را آموختند که قبل تر از دل یک فضای فرهنگی چندلایه هندی، ایرانی و چینی گذشته بود.
۱.۳. تاثیر بر کره
ورود بودیسم به کره در قرن چهارم میلادی، نخست در گوگوریو و سپس در بکجه و شیلا، نقطه عطفی در تاریخ این سرزمین بود. اما بودیسمی که به کره رسید، شکل ناب هندی خویش را از دست داده بود؛ آن چه آمد، بودیسمی بود که از مسیر ایران و آسیای میانه دگرگون و «ایرانیزه» شده بود.
این دگرگونی تنها در سطح اندیشه نبود. شماری از محققان باور دارند که اولین معابد کره ای، چه در معماری و چه در تزئینات، نشانه هایی از هنر سغدی–ایرانی داشتند (Rawson، 1984). دراین میان، نمادهای خورشید و آتش، الگوهای هندسی و نگاره های تزئینی، همگی می توانستند ردپایی از این میراث میانجی باشند.
برای جامعه کره، بودیسم چیزی فراتر از یک دین تازه بود؛ این آیین در حکم پلی بود که کره را به شبکه ای بزرگ از فرهنگ های اوراسیایی پیوند می داد. بودیسمی که وارد کره شد، نه تنها جهان بینی و فلسفه ای نوین را عرضه نمود، بلکه حامل میراث معنوی ایران هم بود. این امر نشان میدهد که بخشی از شاکله فکری و هنری کره، از همان آغاز، با ایران و سرزمین های ایرانی زبان گره خورده است.
بخش دوم: مانویت و مسیر آن به شرق
۱. خاستگاه مانویت در ایران
مانی (۲۱۶–۲۷۶ میلادی)، پیامبری ایرانی تبار از بابل، در سده سوم میلادی دینی تازه بنیاد نهاد. آیین او حاصل تلاشی بود برای درهم آمیزی و هم نشینی سنت های بزرگ زمانه. از زرتشتی گری ایده نبرد جاودانه نور و ظلمت را برگرفت، از مسیحیت مفهوم رستگاری روح را و از بودیسم آموزه تناسخ و رهایی را وام گرفت. همین ترکیب بود که مانویت را به یک «دین جهانی» بدل ساخت؛ آئینی که می خواست مرزهای قومی و زبانی را درنوردد و برای مردمان در هر سرزمینی قابل فهم باشد (Lieu، 1998).
۲. مسیر انتقال مانویت به کره
۲.۱. مسیر جغرافیایی
پس از درگذشت مانی در سال ۲۷۶ میلادی، شاگردانش به طرف شرق مهاجرت کردند. آسیای میانه، خصوصاً شهر های سغد چون سمرقند و بخارا و هم تورفان، به مراکز مهم مانوی تبدیل شد. این مناطق در آن روزگار پیوندی عمیق با ایران ساسانی داشتند و از همین رهگذر آموزه های مانی در بستر فرهنگ ایرانی ریشه دواند.
سغدی ها که در تاریخ به «تجار بین المللی» راه ابریشم شهرت دارند، مانویت را هم همراه کالاها و زبانشان به چین بردند. در دوره سلسله تانگ (۶۱۸–۹۰۷ میلادی)، این دین به رسمیت شناخته شد و معابد مانوی در پایتخت، چانگ آن، بنا گردید. آثار هنری چون نقاشی های مانوی کشف شده در دون هوانگ و لوویانگ، بازمانده های عینی این نفوذند (Lieu، 1998).
در همین دوران، کره که در چارچوب سه پادشاهی گوگوریو، بکجه و شیلا با چین روابط گسترده ای داشت، با مانویت آشنا شد. سفیران کره ای به دربار تانگ می رفتند و دانشجویان و راهبان کره ای برای تحصیل در چین اقامت می کردند. آنان در این رفت وآمدها نه فقط با بودیسم، بلکه با آیین های دیگری چون مانویت روبه رو می شدند. از همین مسیر بود که مفاهیم مانوی در ذهنیت نخبگان کره جای گرفت.
۲.۲. مسیر فرهنگی و فکری
مانویت تنها از راه جغرافیا منتقل نشد؛ بلکه از طریق زبان و تصویر هم جریان یافت. متون مانوی به زبان های سغدی، پارتی و چینی ترجمه شدند و شماری از آنها در کتابخانه های بودایی چین نگهداری می شد. راهبان کره ای که در چین به تحصیل می پرداختند، با این متون برخورد می کردند (Foltz، 2010).
از سوی دیگر، نقاشی های مانوی با مضامینی چون «نبرد نور و ظلمت» یا «خورشید و ماه به عنوان نمادهای کیهانی» در فضای هنری چین رواج داشتند و بعدها بطور غیرمستقیم بر هنر مذهبی کره تاثیر گذاشتند. حتی اگر مانویت در کره هیچ وقت به دین رسمی بدل نشد، مفاهیم آن به صورت «انتقال مفهومی» وارد تفسیر کره ای از بودیسم شدند و لایه ای تازه به مفهوم رهایی و روشنایی افزودند.
۳. بازتاب های مانویت در فرهنگ کره
۳.۱. دوگانه نور و ظلمت
در جهان بینی مانوی، هستی صحنه نبردی دائمی میان نور (روح و حقیقت) و ظلمت (ماده و جهل) است. این دوگانه گرایی بعدها در متون بودایی کره ای هم بازتاب یافت. در آنجا نور به عنوان نماد روشنایی ذهن و رهایی ارائه شد و تاریکی برابر با جهل و رنج دانسته شد (Kim، 2000). چنین بازتابی نشان میدهد که هرچند مانویت در کره نهادینه نشد، اما مفاهیم بنیادینش به زبان نمادین فرهنگ کره ای راه پیدا کرد.
۳.۲. هنر و تصویرگری
نقاشی های مانوی کشف شده در دون هوانگ مضامینی چون «درخت زندگی»، «خورشید و ماه به عنوان شاهدان آسمانی» و «نبرد نور و ظلمت» را به تصویر می کشند. همین نمادها در هنر بودایی کره ای، خصوصاً در نگاره های معابد کوهستانی، بازتاب یافته اند (Rawson، 1984). شباهت های بصری میان نقاشی های مانوی چین و آثار مذهبی کره ای، از نگاه برخی محققان، گواه انتقال غیرمستقیم سبک ها و مفاهیم است.
۳.۳. فلسفه و آیین ها
گرچه مانویت در کره ساختار اجتماعی یا نهادی نیافت، اما ایده محوری آن یعنی رهایی روح از زندان ماده برای رسیدن به نور به شدت با برخی قرائت های بودایی کره ای از «نیروانا» هم خوان بود. احتمال فراوان دارد که این هم خوانی، حاصل تماس با فضای فکری چینِ مانوی بوده باشد (Foltz، 2010).
بخش سوم: زرتشتی گری و انتقال به شرق
۱. جایگاه زرتشتی گری در ایران و جهان
در دوران ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ میلادی)، زرتشتی گری دین رسمی ایران بود. این آیین بر پرستش اهورامزدا، احترام به آتش و تقابل بنیادین میان حقیقت و دروغ استوار بود (Boyce، 2001). با فروپاشی شاهنشاهی ساسانی و گسترش اسلام، شماری از زرتشتیان به مهاجرت واداشته شدند؛ گروهی به هند رفتند و بعدها «پارس ها» نام گرفتند، برخی در آسیای میانه ماندند و جمعی هم به چین کوچیدند و آیین خویش را به شرق بردند.
۲. زرتشتیان در چین
منابع چینی، آیین زرتشتی را با عنوان «بخور پرستش آتش» می شناسند. گزارش هایی وجود دارد که در شهرهایی چون چانگ آن، آتشکده هایی متعلق به ایرانی ها مهاجر برپا بوده است (Lieu، 1998). این آیین در بین ایرانی ها مقیم چین زنده نگه داشته شد و در بعضی محافل نخبگانی چینی هم به عنوان دینی بیگانه اما پرجاذبه مورد توجه قرار گرفت. برای خیلی از چینی ها، زرتشتی گری تجسمی از جهان وطنی راه ابریشم بود؛ دینی که هم غریب می نمود و هم باشکوه.
۳. مسیر جغرافیایی و فرهنگی
۳.۱. از ایران تا چین: بازرگانان و مهاجران ایرانی در روزگار ساسانی، آیین زرتشتی را همراه خود به شرق بردند. متون چینی بارها از حضور آتشکده های ایرانی در شهر های بزرگ یاد کرده اند (Boyce، 2001).
۳.۲. جامعه ایرانی ها در چین: دربار تانگ از حضور مهاجران ایرانی استقبال می کرد و آنان برای خود آتشکده های کوچک بنا کردند. برای چینیان، این آیین تنها یک دین خارجی نبود، بلکه بخشی از تنوع فرهنگی و معنوی راه ابریشم تلقی می شد (Lieu، 1998).
۳.۳. انتقال به کره: سفیران و سربازان کره ای که به چین رفت وآمد داشتند، با این جوامع ایرانی روبه رو می شدند. در همین دیدارها بود که مفاهیمی مانند «آتش مقدس» و «نور ایزدی» به گوش نخبگان کره ای رسید و در ذهنیت فرهنگی آنان جای گرفت.
۴. مسیر نمادین و فکری
۴.۱. فرّه ایزدی: در اندیشه ایرانی، «خورنه» یا فرّه ایزدی مشروعیت شاهان را با نور و خورشید پیوند می داد. همین مفهوم در اسطوره دان گون، بنیان گذار افسانه ای کره، بازتاب یافته است. دان گون فرزند آسمان و نور معرفی می شود؛ هم سانی ای که به روشنی یادآور نفوذ اندیشه ایرانی است (Kim، 2000).
۴.۲. آتش و جشن ها: جشن های زرتشتی همچون نوروز و سده، که بر روشن کردن آتش و آغاز چرخه نو تاکید داشتند، پژواکی در آیین های کره ای مانند چوسوک و جشن سال نو پیدا کردند. هرچند این جشن ها ریشه های بومی داشتند، تماس با سنت های ایرانی سبب شد نماد آتش و باروری در آنها برجسته تر شود (Nasr، 2001).
۴.۳. واژگان و نمادها: شماری از واژگان و نمادهای در ارتباط با نور و آتش، که از طریق متون چینی گرفته شده از ایران به شرق آسیا رسیدند، بعدها در متون بودایی کره ای هم بازتاب یافتند.
۵. بازتاب های زرتشتی در فرهنگ کره
۵.۱. در اسطوره های کره ای، خصوصاً روایت دان گون، پیوند با آسمان و نور نقش محوری دارد؛ بازتابی از همان مفهوم فرّه ایزدی در سنت ایرانی (Boyce،
۲۰۰۱). ۵.۲. در آیین های کره ای، روشن کردن آتش و نیایش برای باروری زمین، شباهتی آشکار با آیین های نوروز و سده دارد(Nasr، 2001).
۵.۳. در فرهنگ کره، نور نماد حقیقت، پاکی و کامیابی است؛ معنایی که با برداشت زرتشتی از نور به عنوان تجلی اهورامزدا و راستی هم خوانی دارد (Foltz، 2010).
بخش چهارم: جمع بندی
مانویت و زرتشتی گری هیچ وقت در کره به دین های سازمان یافته بدل نشدند، اما اثرشان در ذهنیت فرهنگی این سرزمین باقی ماند. مانویت، با ایده نبرد نور و ظلمت، در زبان نمادین کره انعکاس یافت؛ و زرتشتی گری، با قداست آتش و خورشید، بر اسطوره های بنیان گذار و آیین های فصلی اثر گذاشت.
به این ترتیب، ایران در این بین نه فقط پلی برای عبور اندیشه ها، بلکه خالق معنا و شریکی در تشکیل هویت فرهنگی کره بود. این پیوندها نشان میدهد که کره، همچون چین و ژاپن، بخشی از شبکه بزرگ اوراسیایی بود که ایران در آن نقشی محوری داشت. امروز بازشناسی این ارتباطات می تواند دریچه ای نو برای پژوهش های تطبیقی و بستری برای همکاریهای فرهنگی میان ایران و کره بگشاید.
۱. مقایسه مسیرها
وقتی به مسیر گسترش مانویت و زرتشتی گری در شرق آسیا نگاه می نماییم، درمی یابیم که این دو آیین در ظاهر مسیری موازی را پیمودند، اما در واقعیت تفاوت های بنیادین داشتند. مانویت بیش از طریق بازرگانان سغدی، مترجمان متون و فضای دربار تانگ در چین راه خویش را به شرق باز کرد؛ شبکه ای که هم اقتصادی بود و هم فرهنگی. این دین با کاروان ها، زبان ها و متون وارد چین شد و از همان جا به گوش کره ای هایی رسید که برای آموزش، تجارت یا ماموریت سیاسی به این کشور رفت وآمد می کردند. در سوی دیگر، زرتشتی گری همراه با مهاجران ایرانی و جماعت های کوچکی از زرتشتیان در چین حضور یافت. این مهاجران، در حاشیه شهر های بزرگی چون چانگ آن، آتشکده های خویش را بنا کردند و آئینشان را زنده نگه داشتند. تماس کره با زرتشتی گری از رهگذر روابط دیپلماتیک و فرهنگی با چین شکل گرفت، زمانی که فرستادگان، سربازان و دانشجویان کره ای در محیطی با مشارکت فعال جوامع ایرانی قرار می گرفتند.
به بیان دیگر، مانویت مسیر خویش را از دل تجارت و ترجمه گشود، در حالیکه زرتشتی گری بر دوش مهاجرت و دیپلماسی حرکت کرد. اما سر انجام هر دو یکی بود: در کره هیچ وقت به دین نهادی و سازمان یافته تبدیل نشدند. آن چه باقی ماند، نوعی «آشنایی فرهنگی» و «انتقال نمادین» بود. مفاهیم کلیدی این دو سنت در سطحی عمیق تر، یعنی لایه های نمادین، هنری و اسطوره ای فرهنگ کره، جای گرفتند. همین پروسه نشان میدهد که ایران فقط یک پل جغرافیایی نبود؛ بلکه یک میانجی فعال و خلاق فرهنگی بود که معنا را بازسازی می کرد و به شرق می رساند.
۲. ترکیب و بازتاب در سنت کره ای
کره در دوره سه پادشاهی گوگوریو، بکجه و شیلا و حتی بعد از اتحاد شیلا، فضایی چنددینی و چندفرهنگی را تجربه نمود. شمنیسم بومی بازهم ستون باورهای مردمان عادی بود؛ آئینی سرشار از پرستش طبیعت، ستایش کوه ها و رودها و احترام به ارواح نیاکان. در کنار آن، از قرن چهارم میلادی بودیسم به عنوان دین رسمی پذیرفته شد؛ اما این بودیسم دیگر «هندی محض» نبود، بلکه در گذر از چین و آسیای میانه رنگ و بوی ایرانی به خود گرفته بود (Harmatta، 1994).
در چنین فضایی، مانویت و زرتشتی گری بااینکه هیچگاه دین غالب نشدند، اما توانستند مفاهیم محوری خویش را به ذهنیت فرهنگی کره وارد کنند: دوگانه نور و ظلمت، آتش و خورشید، حقیقت و دروغ (Lieu، 1998; Kim، 2000). ترکیب این عناصر با باورهای بومی و بودایی، نوعی «زبان مشترک نمادین» پدید آورد؛ زبانی که از یک سو ریشه در شمنیسم کره ای داشت و از طرف دیگر، از مفاهیم جهان شمول ایرانی تغذیه می کرد.
در متون بودایی کره ای، مضامین مانوی به وضوح دیده می شود. نور در این متون نه تنها نشانه روشنایی ذهن، بلکه مظهر رهایی است؛ در حالیکه تاریکی معادل جهل و رنج قرار می گیرد. چنین دوگانه ای در بودیسم اولیه هند چندان برجسته نبود و به احتمال زیاد از آموزه های مانوی و زرتشتی وارد فضای فکری شرق شد (Foltz، 2010).
در عرصه هنر هم ردپای مانوی قابل مشاهده می باشد. نقاشی های معابد بودایی کره ای گاه صحنه هایی را به تصویر می کشند که به طرز شگفت آوری شبیه نقاشی های مانوی در دون هوانگ هستند: خورشید و ماه به عنوان شاهدان کیهانی، درخت زندگی و صحنه های نبرد خیر و شر. این شباهت ها نشان می دهند که هنر مانوی از راه چین راه خویش را به سنت بصری کره باز کرده و به بخشی از ذخیره نمادین آن بدل شده است (Rawson، 1984).
زرتشتی گری هم به سهم خود بر لایه های فرهنگی کره تاثیر گذاشت. در اسطوره دان گون، بنیان گذار افسانه ای کره، او فرزند آسمان و نور معرفی می شود؛ شباهتی آشکار با مفهوم ایرانی «فرّه ایزدی» که مشروعیت شاهان را از پیوند با نور و خورشید می گرفت (Boyce،
۲۰۰۱). در آیین های فصلی کره، همچون چوسوک یا جشن سال نو قمری، روشن کردن آتش و نیایش برای باروری زمین نقش محوری داشت؛ آئین هایی که با جشن های ایرانی نوروز و سده نزدیکی قابل توجهی دارند. در هر دو سنت، آتش نه فقط گرما و روشنایی، بلکه نماد حیات و تجدید چرخه طبیعت بود (Nasr، 2001).
از سوی دیگر، در فرهنگ کره ای نور همیشه با حقیقت، پاکی و کامیابی پیوند خورده است؛ معنایی که بطورکامل با برداشت زرتشتی از نور به عنوان تجلی اهورامزدا و راستی هماهنگی دارد (Foltz، 2010).
بنابراین، بااینکه مانویت و زرتشتی گری در کره نهادینه نشدند، اما حضورشان در چارچوب مفاهیم، نمادها و هنر محسوس است. مانویت از رهگذر تجارت و ترجمه، دوگانه نور و ظلمت را در فرهنگ کره نشاند؛ زرتشتی گری از مسیر مهاجرت و دیپلماسی، مفاهیم آتش، خورشید و فرّه ایزدی را به اسطوره ها و آیین های فصلی وارد کرد. بنابراین، هویت فرهنگی کره نه تنها از چین و هند، بلکه از ایران هم تاثیر پذیرفت. این واقعیت نشان میدهد که ایران در تاریخ شرق آسیا نه یک گذرگاه خاموش، بلکه یک میانجی فعال بود که معنا می آفرید و بر مسیرهای فرهنگی اثر می گذاشت.
بازخوانی پیوندهای ایران و کره در گذر تاریخ نشان میدهد که این دو سرزمین، بااینکه جغرافیایی دور از هم بوده اند، در شبکه ای از تبادلات راه ابریشم با یکدیگر گره خورده اند. ایران در انتقال بودیسم، مانویت و زرتشتی گری به شرق آسیا نقش واسطه ای محوری داشت و هر سه جریان فکری و دینی، به شکلی در لایه های فرهنگ کره انعکاس یافتند. با توجه به این که پژوهش های در ارتباط با بازتاب مانویت و زرتشتی گری در کره هنوز اندک است، این حوزه می تواند بستری برای همکاریهای دانشگاهی تازه میان ایران، کره و حتی چین باشد. فراتر از عرصه دانشگاهی، ظرفیتهای هنری هم چشم گیر است. نمادهایی چون نور، خورشید، آتش و دوگانه خیر و شر، هم در فرهنگ ایران و هم در فرهنگ کره ریشه دار و آشنا هستند.
مطالعه بازتاب های مانوی و زرتشتی در فرهنگ کره نشان میدهد که ایران، بخشی از حافظه تمدنی شرق آسیاست. که می تواند روابط علمی و فرهنگی ایران و کره را تقویت کند، سرمایه نمادین ایران را در زمینه بین المللی ارتقا دهد و زمینه همکاریهای عملی در حوزه های هنر، گردشگری و آموزش را فراهم آورد.
به بیان دیگر، این مطالعه نه فقط نگاهی به گذشته، بلکه پلی برای آینده است؛ آینده ای که در آن ایران و کره می توانند بر میراث مشترک خود تکیه کنند و افق های تازه ای از همکاری فرهنگی و تمدنی را بگشایند.
فهرست منابع: Boyce، M. (2001) Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge. Foltz، R. (2010) Religions of the Silk Road: Premodern Patterns of Globalization. New York: Palgrave Macmillan. Harmatta، J. (1994) History of Civilizations of Central Asia، Vol. II: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations، 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO. Kim، Y. (2000) Myths of Korea and their Comparative Analysis. Seoul: Seoul National University Press. Lee، P.H. (2011) Sourcebook of Korean Civilization. New York: Columbia University Press. Lieu، S.N.C. (1998) Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China: A Historical Survey. Tübingen: Mohr Siebeck. Nasr، S.H. (2001) Islamic Art and Spirituality. Albany: State University of New York Press. Rawson، J. (1984) Chinese Ornament: The Lotus and the Dragon. London: British Museum Publications. بطور خلاصه این تحقیق می کوشد به ادبیات مطالعات راه ابریشم و جهانی سازی پیشامدرن افزوده شود. آتش و جشن ها: جشن های زرتشتی همچون نوروز و سده، که بر روشن کردن آتش و شروع چرخه نو تأکید داشتند، پژواکی در مراسم های کره ای مانند چوسوک و جشن سال نو پیدا کردند. Seoul: Seoul National University Press.
منبع: javanbin.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب