با طنزپردازان ، ۱
مسیر طنز فارسی، قبل از اسلام تا روزگار معاصر
به گزارش جوان بین، طنز در ادبیات کهن ایران سابقه ای بسیار طولانی دارد و در بیشتر دوره های شعر فارسی، از عهد قبل از اسلام تا دوران مغول و بعد از آن، بشکلی آشکار یا نهفته به کار رفته است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی:
طنز در ادبیات کهن ایران سابقه ای بسیار طولانی دارد و در بیشتر دوره های شعر فارسی، از عهد قبل از اسلام تا دوران مغول و بعد از آن، به گونه ای آشکار یا نهفته به کار رفته است. خیلی از شاعران بزرگ که به طور معمول با وجه جدی آثارشان _اعم از ادب حماسی و غنایی و تعلیمی و عرفانی_ شناخته می شوند، در قسمتهایی از آثار خود رگه هایی از طنز، انتقاد و طنازی اجتماعی دارند.
خاستگاه طنز در شعر فارسی
سرآغاز پیدایش طنز در زبان ایرانی به دوران قبل از اسلام برمی گردد، چنان که مناظره «بُز و درخت آسوریک» در زبان پهلوی، که گفتگویی است آمیخته با درون مایه های تمثیلی و طنزآمیز، یکی از اولین نمونه های شناخته شده است.
در این متن، مناظره ای میان درخت و بز روایت شده است. درخت با افتخار از خصوصیت های خود، مانند بلندی، میوه ها و محصولاتی که از آن تهیه می شود، سخن می گوید. بز اما با تندی و سرخوشی پاسخ او را میدهد و به اهمیت بالای خود در آئین های دینی و زندگی روزانه مردم و استفاده های شاهان و… اشاره می کند تا برتری خویش را نشان دهد. در انتها مناظره، باآنکه معین نیست که کدام یک از طرفین از نظر استدلال پیروز شده اند، اما شاعر یا راوی، بز را بعنوان پیروز اعلام می کند: «بز به پیروزی شد». حجم سخنان بز حدودا سه برابر درخت است، نشان دهنده حمایت شاعر از بز است.
منظومه «درخت آسوریگ» اثری است که با هدف آموزش و تقویت حافظه بوجود آمده است. منظومه به شیوه «زبان حال» سروده شده و در ابتدا بصورت شفاهی نقل می شده، سپس در دوران ساسانی به صورت مکتوب درآمده است. این منظومه شامل لیستی از کلمات مرتبط می باشد و هرچند در زمره ادبیات اندرزی طبقه بندی شده، تاکید بر نقش آموزشی آن در کنار جنبه های تفریحی هم مد نظر است. از نظر ساختاری و روش مناظره، «درخت آسوریگ» را می توان نمونه ای پیشرو در ادبیات طنزآمیز و سرگرم کننده فارسی دانست که بعدها بصورت قالب های مناظره و تخاطب در دوره اسلامی هم ادامه یافت. این اثر نشان دهنده توانایی های هنری و خلاقیت در ادبیات کهن ایران است. صاحب نظران سفالینه ای با نقش بز و نخل را که اولین پویانمائی جهان قلمداد می شود، اشاره ای به همین مناظره بز و نخل می دانند.
طنز در ادبیات فارسی بعد از ورود اسلام
در دوران اسلامی، طنز در شروع به صورت هجو و هزل پدیدار شد و سپس در قرون ششم و هفتم هجری با آثار صوفیان و شاعران اجتماعی، به صورت هنرمندانه تر و اخلاقی تری استقلال یافت.
اگر بخواهیم شاعران قرن های پیشین را از نظر اشعار یا نمونه های طنز در آثارشان نگاه نماییم، می توان بدین سان از آنها نام برد: عنصری بلخی (قرن پنجم هجری) در اشعارش به هجو درباریان و شوخ طبعی های ظریف شهره بود. انوری ابیوردی (قرن ششم هجری) در قصاید خود گاه زبانی تند، طعنه آمیز و انتقادی نسبت به مردم و حاکمان دارد. سنایی غزنوی (قرن ششم هجری) در آثار عرفانی اش مانند «حدیقه الحقیقه»، طنز را برای نقد ریا و تزویر به کار برد. سعدی شیرازی (قرن هفتم هجری) در «گلستان» و «بوستان» نمونه های فراوانی از طنز اخلاقی و اجتماعی دارد، به جز آنها در مفردات و رباعی ها هم نمونه های جذابی از طنز می توان دید. خاقانی شروانی (قرن ششم هجری) طنزهای تلخ و کنایه های پیچیده در قصاید او، بازتاب رنج و رندی شاعر است. مولانا جلال الدین بلخی (قرن هفتم هجری) طنزهای فلسفی در مثنوی که پیچیده در جامه داستان های کوتاه و بلند به خواننده عرضه می شود، به طور عمده برای تعلیم اخلاق و رهایی از غرور است. حافظ شیرازی (قرن هشتم هجری) در غزل هایش که جنبه اجتماعی و تیزی به طرف ریاکاران زمانه اش دارد، طنزهایی ظریف و گاهی گزنده ضد صوفیان و زاهدان می بینیم. عبید زاکانی (قرن هشتم هجری) پدر ادبیات طنز فارسی؛ در آثاری چون «موش و گربه» و «رساله دلگشا»، از طنز برای نقد فساد سیاسی و اخلاقی بهره گرفت. عطار نیشابوری (قرن ششم هجری) خیلی از حکایات او خصوصاً در مثنوی «منطق الطیر» رنگی از طنز عارفانه و انتقاد از تزویر دارند؛ که با زبان روان و گاه عامیانه او آمیخته می شود و برای خوانندگان بعد از قرن ها همچنان جالب است. جامی (قرن نهم هجری) در «هفت اورنگ» از طنز برای بیان آموزه های عرفانی و اخلاقی بهره برده است و...
ویژگی ها و کارکرد طنز در ادبیات کهن
طنز در آثار کهن بیشتر هدف آموزشی و اصلاحی داشت تا خنداندنِ صرف؛ یعنی زبانِ نقد اجتماعی و ریاورزی بود. با این وجود در زمانه ای که شاهان مالک جان و مال و ناموس مردمان بودند و به طرفه العینی می توانستند دودمان شاعران را به باد دهند، ادیبان و شاعران برای در امان ماندن از خشم شاهان و صاحبان قدرت، طنز را در قالب تمثیل، کنایه و استعاره بیان می کردند.
در این آثار هم می توان طنز را دید و هم هجو را، اما گوشه ذهنمان داشته باشیم که تفاوت بنیادین طنز با هجو در نیت و غایت آن است: طنز برای اصلاح و بیدارسازی و آگاه کردن جامعه است، در صورتیکه هجو به طور معمول جنبه شخصی و تخریبی دارد.
کوتاه سخن این که از «بز و درخت آسوریک» گرفته تا روزگار معاصر، طنز در شعر فارسی مسیر تکاملی طی کرده است: از طنازی تمثیلی و دینی به طنز اجتماعی و سیاسیِ خلاق، و همین پیوستگی سبب شده طنز یکی از پایدارترین و پویاترین عناصر در سنت ادبی ایران باشد.
به طور خلاصه در پایان مناظره، اگرچه معین نیست که کدام یک از طرفین از نظر استدلال پیروز شده اند، اما شاعر یا راوی، بز را به عنوان پیروز اعلام می کند: بز به پیروزی شد. منظومه درخت آسوریگ اثری است که با هدف آموزش و تقویت حافظه ایجاد شده است. در این آثار هم میتوان طنز را دید و هم هجو را، اما گوشه ذهنمان داشته باشیم که تفاوت بنیادین طنز با هجو در نیت و غایت آن است: طنز برای اصلاح و بیدارسازی و آگاه کردن جامعه است، در صورتی که هجو به صورت معمول جنبه شخصی و تخریبی دارد.
منبع: javanbin.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب