معرفی کتاب یک کنش اجتماعی است
به گزارش جوان بین، یک پژوهشگر کتاب کودک و نوجوان اعتقاد دارد که ترویج خواندن و کتاب خوانی یک عمل اجتماعی است و تجربه ها در آن نقش مهمی دارند. مهم ترین نقصان دراین خصوص نیز، عدم ثبت همین تجربه هاست.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، فاطمه نعمتی: «ترویج خواندن مقداری وسیع تر از معرفی کتاب است.» یاشار هدایی، نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی کتاب کودک و نوجوان بر این باور است که مساله ترویج کتاب و کتاب خوانی مانند کوه یخی است در اقیانوس که ما فقط مقداری از آنرا بیرون از آب می بینیم؛ درصورتی که بخش بزرگ آن در زیر آب است و نادیدنی. او معرفی کتاب و ترویج کتاب و کتاب خوانی در بین کودکان و نوجوانان را امری ضروری اما با این حال پیچیده می داند که به تخصص احتیاج دارد. از دید هدایی، هرکسی نمی تواند خویش را مروّج کتاب بداند.
گفت وگوی ما با یاشار هدایی در رابطه با مبحث ترویج بهتر و بیشتر کتاب و کتاب خوانی در بین نسل امروز را در ادامه می توانید بخوانید:
اصول کلیدی معرفی مناسب و جذاب کتاب به کودکان و نوجوانان چیست؟
اجازه می خواهم پاسخ این پرسش را در زمینه ای فراتر و گسترده تر از معرفی کتاب یعنی ترویج کتاب خوانی بدهم. ترویج خواندن مقداری وسیع تر از معرفی کتاب است. ترویج خواندن محتاج پشتوانه نظری است. این پشتوانه می تواند علم، شبه علم، فلسفه، مباحث روان شناختی یا جامعه شناختی باشد. ترویج خواندن احتیاج به رویکرد دارد. رویکردها از نظریه ها بیرون می آیند.
ترویج خواندن به عنوان یک کنش فرهنگی اجتماعی، از تجربه ها تغذیه می کند. امکان دارد مروّجی کاری به این پشتوانه ها نداشته باشد و با سلیقه فردی جلو برود. من کاری به مصادیق ندارم؛ اما وقتی از اصول ترویج صحبت می نماییم، همه این موارد مهم هستند. کار ترویج خصوصاً در عرصه کودک و نوجوان، در شکل ایدئال خود، نوعی کار پژوهشی است. مروّج مدام باید درحال جست وجو باشد. در وهله نخست باید مخاطب خویش را بشناسد؛ یعنی بداند با چه کسی و چه طور سخن می گوید.
نقطه عزیمت بحث در ترویج کتاب خوانی برای کودکان این پرسش است که کتاب خوانی از کجا و از چه زمانی شروع می شود؟ صاحبنظران به درستی اعتقاد دارند که علاقه به کتاب خوانی از خانواده شروع می شود. بدین سبب بخش مهمی از مخاطبان در عرصه ترویج، والدین و مراقبان هستند. مروّج باید والدین را مورد خطاب قرار دهد. این مساله به ویژه در مورد خردسالان و کودکان پیش دبستانی مهم تر است. در اینجا کار ترویج فراتر از معرفی کتاب برای خردسالان است. ترویج در اینجا می تواند کوششی باشد در راه آگاهی بخشی به والدین و مراقبان.
آنه فدیمن در کتاب «اعترافات یک کتابخوان معمولی» مثال جالبی دارد که ضرورت این آگاهی را نشان میدهد. او به عنوان یک معلم می گوید که خیلی از خانواده ها شکایت می کنند که فرزندشان از کتاب خواندن لذت نمی برد و وقتی او به خانه آنها می رود، متوجه می شود که اتاق بچه ها پر از کتاب های گرانقیمت است؛ اما اتاق والدین خالی است. این مثال نقش مهم خانواده ها را نشان میدهد. بدین سبب یکی از مخاطبان اصلی در عرصه ترویج کتاب خوانی، خانواده ها هستند. هر چه دوره های سنی از خردسالی به کودکی و نوجوانی پیش می رود، مخاطبان کودک و نوجوان هم اضافه می شوند؛ اما باز هم والدین، مخاطبان مهمی در عرصه ترویج خواندن هستند.
مسئله اصلی و هسته مرکزی در ترویج خواندن، مساله ارتباط با مخاطب است. مروّج در قدم نخست باید بتواند با مخاطب خود ارتباط برقرار کند وگرنه موفقیت چندانی در کار خود نخواهد داشت. ترویج خواندن مثل خود کنش خواندن، با مساله ارتباط پیوند خورده است. خواندن به تعبیر مارسل پروست، معجزه پربار ارتباط است. فکر می کنم ترویج خواندن نیز چنین است.
مروّج درصورتیکه بخواهد دست به این معجزه بزند باید مخاطب خویش را بشناسد. قسمتی از این شناخت، کلی است. مثل شناخت خصوصیت های روان شناختی کودک و نوجوان که از کودک و نوجوان شناخت کلی و جهان شمول ارایه می دهد؛ اما یک مروّج، گریزی از شناخت اجتماعی ندارد. او باید کودک و نوجوان را در بستر زمان و مکان نیز بشناسد و به این نکته مهم توجه کند که او نه با «کودک» که با «کودکی ها» روبروست و نه با «خانواده» که با «خانواده ها» مواجه است. کار مروّجی که در شهر فعالیت می کند با کار مروّجی که در روستا مشغول می باشد، متفاوت می باشد. درصورتیکه مروّج به تفاوت های فرهنگی-اجتماعی مخاطب خود خونسرد باشد، مهم ترین رکن ترویج یعنی برقراری ارتباط با مخاطب را از دست خواهد داد.
همچنین، مروّج کتاب خوانی باید منعطف هم باشد و بسته به موقعیت، راهکارهایی برای برقراری ارتباط به کار گیرد. در روند ترویج، مسایل مختلفی پیش می آید که مروّج باید از آنها آگاهی و برایشان آمادگی داشته باشد وگرنه ارتباط خود با مخاطب را از دست می دهد.
با این مقدمه کلی میتوان به یکی از مصادیق ترویج یعنی معرفی کتاب رسید. معرفی کتاب نیز به عنوان زیرمجموعه ای از کار ترویجی مستثنا از موارد مورد اشاره نیست. معرفی کتاب یک کنش اجتماعی است و در خلأ امکان ندارد و نیازمند شناخت صحیح مخاطب و ارتباط مؤثر با اوست. در عرصه ترویج کتاب نمی توان با همه مخاطبان به روشی ثابت ارتباط برقرار کرد. در عرصه ترویج کتاب برای کودکان، ساخت کاردستی یا عروسک روشی مهم و کارآمد است؛ مشروط بر آنکه متناسب با مبحث اثر و شخصیت داستانی باشد. این نوع فعالیتهای ترویجی، از یک سو، متن را از انتزاع زبان رها می کند و آنرا برای کودک ملموس می کند و از طرفی، کنش خواندن را هم نشین بازی و لذت می کند.
به نظر شما از بین اصولی که بیان کردید، به کدام مورد بیشتر از بقیه بی توجهی می شود؟
در حوزه ترویج خواندن نیز مثل هر حوزه دیگری نسبیت حاکم است. نقاط قوت و ضعف در کنار هم هستند؛ اما در مقام لطمه شناسی میتوان از نقاط ضعف سخن گفت. ضعف در نظریه و فقدان رویکرد از آن جمله است. نگاه به ترویج به عنوان یک فعالیت پژوهشی می تواند این آفت را از بین ببرد. مروّج خواندن بیش و قبل از دعوت به خواندن، خودش باید بخواند.
اما از طرفی، ترویج یک عمل اجتماعی است. تجربه ها در آن نقش مهمی دارند. مهم ترین نقصان در این حوزه، عدم ثبت تجربه هاست. مروّجان شامل نهادی یا فردی در مورد مستندنگاری کارها ضعف دارند. بنابراین ما منابع مکتوب چندانی در عرصه ترویج نداریم. استثناهایی چون برنامه «با من بخوان» در مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان وجود دارد؛ اما ثبت تجربه ها همه گیر نیست. مروّجان می توانند تجربه های خویش را در قالب خاطره نویسی یا جستارنویسی ثبت کنند تا هم نظریه و عمل را به هم پیوند بزنند و هم به ادبیات مکتوب در عرصه ترویج غنا ببخشند.
مسئله دیگر اعوجاج معنایی است که در عرصه هایی چون ترویج و تسهیلگری و بلندخوانی رخ می دهد. نزدیک ترین واژه ای که برای معرفی کتاب میتوان درنظر گرفت «مرورنویسی» است. فرد مرورنویس، در مروری که بر کتاب می نویسد باید به دو مساله پاسخ دهد. یکی این که کتاب در رابطه با چیست؟ و دوم این که اهمیت و خصوصیت کتاب چیست؟ اما معرفی کنندگان کتاب گاهی به این مورد بی توجه هستند و برای معرفی کتاب در نقش تسهیلگر یا بلندخوان ظاهر می شوند و به جای مرور، کل کتاب را روخوانی می کنند؛ آن هم بی آنکه به الزامات و ظرایف تسهیلگری یا بلندخوانی وفادار باشند. این پدیده در مورد کتاب کودک که حجیم و قطور نیست، شایع است.
معرفی کننده کتاب باید هم نگاهی نقادانه داشته باشد و هم خلاقیت داشته باشد تا بتواند بدون ارایه تمام محتوای کتاب، مخاطب را برای خواندن کتاب تشویق کند. مرورنویس یا معرفی کننده کتاب باید به این نکته توجه داشته باشد که قسمتی از نهاد ادبیات کودک، صنعت نشر است و درنتیجه باید حقوق نویسنده و تصویرگر و همینطور ناشر رعایت شود.
از فضای مجازی چطور میتوان بیشترین استفاده و البته مناسب ترین استفاده را برای ترویج کتاب خوانی بین نسل امروز داشت؟
تردیدی نیست که استفاده از فضای مجازی برای تولید محتوا در مورد کتاب امری فرخنده است. حدود پانزده سال قبل از این، آقای مهدی حجوانی در مقاله ای که در «مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک» انتشار یافت، راه معرفی کلان و پرشمار کتاب در نشریه ها و فضای مجازی را پیشنهاد کرد و این راه را حتی برای حوزه نقد سودمند دانست. متاسفانه در طول این سال ها نشریات در ارتباط با حوزه ادبیات کودک و نوجوان افول کردند؛ اما پیشنهاد ایشان در فضای مجازی محقق شد. امروزه بار اصلی معرفی کتاب بر دوش فضای مجازی است. فضای مجازی اما به تنهایی کافی نیست؛ چونکه فقط برای گردش سریع اطلاعات، مفید می باشد و کارکرد چندانی در کنش خواندن عمیق ندارد. کوتاه نویسی و مینیمال خوانی به عنوان دو مشخصه محتواهای مجازی، بااینکه برای گردش اخبار در ارتباط با کتاب مناسب هستند اما در عمل، امکان ژرف خوانی را می ستاند.
نقش فضای مجازی در ترویج یا معرفی کتاب پارادوکسیکال است؛ هم اسباب آشنایی انبوه و سریع با کتاب ها را فراهم می آورد و هم با تغییر الگوهای ذهنی مخاطبان، به کنش خواندن و عمیق خواندن لطمه می زند. ترویج خواندن و معرفی کتاب به وجود نشریات در کنار فضای مجازی نیازمند است. این دو باید مکمل هم باشند.
چطور میتوان از زندگی روزمره کودکان و نوجوانان در ترویج بهتر کتاب و کتاب خوانی استفاده کرد؟
آشنایی با زندگی روزمره کودک و نوجوان برای هر فردی که در این عرصه کار می کند، همچون مروّج یا معرف کتاب یک ضرورت است. این ضرورت را از چند جنبه میتوان تحلیل کرد: نخست از این زاویه که ترویج و معرفی کتاب در ذات خود یک کنش اجتماعی است و درنتیجه مروّج یا معرف نیازمند ارتباط گرفتن است و بدون شناخت اجتماعی از مخاطب نخواهد توانست اطلاعات یا پیام خویش را برای مخاطب معنادار کند.
«رانگاناتان»، کتابدار معروف هندی پنج اصل در کتابداری مطرح کرده است که دو اصل از میان آنها به این مورد مربوط می شود. یکی این که «هر کتابی خواننده اش» و دیگر این که «هر خواننده ای کتابش». این دو اصل به مروّج یا معرف کتاب گوشزد می کند که چه طور باید عمل کند؛ یعنی چه طور خوانندگان یک کتاب را پیدا کند یا چه طور کتابی برای خواننده ای خاص برگزیند. این مساله از زاویه ای دیگر به گره ها و مشکلات زندگی کودک و نوجوان باز می گردد. مروّج یا معرف کتاب باید شاخک های حسی تیزی داشته باشد. باید خوب ببیند و خوب بشنود تا گره و مشکل خواننده را که اغلب چندان هم آشکار نیست، تشخیص دهد و متناسب با آن کتابی معرفی کند؛ یعنی کتابی را معرفی نماید که کودک یا نوجوان خودش را در آن پیدا کند.
از زاویه ای دیگر زندگی روزمره یعنی شناخت زبان مخاطب کودک و نوجوان. این بحث را از ادبیات و زبان شناسی وام می گیرم که در آن زبان فقط به مفهوم کلام و سخن نیست، بلکه منظور از زبان، سبک است. شناخت زندگی روزمره مخاطب برای یک مروّج در حکم شناخت سبک زندگی اوست. برقراری ارتباط با مخاطب شامل کودک و نوجوان و خانواده، نیازمند هم سویی است. ایجاد این هم سویی بر عهده مروّج است. این مروّج یا معرف است که باید از زندگی روزمره مخاطب، سبک خویش را استخراج کند و خویش را هم قد و هم سو با مخاطب و زیست-جهان او کند. در این راه، مروّج یا معرف کتاب نیازمند «سخن» گفتن نیست؛ بلکه به «گفتار» نیاز دارد تا معجزه پربار ارتباط رخ بدهد. سخن یا کلام ابزاری همگانی است؛ اما گفتار، ابزاری روان شناختی و خلاقانه است.
بطور خلاصه او باید کودک و نوجوان را در بستر زمان و مکان نیز بشناسد و به این نکته مهم توجه کند که او نه با کودک که با کودکی ها روبروست و نه با خانواده که با خانواده ها مواجه می باشد. نقاط قوت و ضعف در کنار هم هستند؛ اما در مقام لطمه شناسی میتوان از نقاط ضعف سخن گفت. این دو اصل به مروّج یا معرف کتاب گوشزد می کند که چه طور باید عمل کند؛ یعنی چه طور خوانندگان یک کتاب را پیدا کند یا چه طور کتابی برای خواننده ای خاص برگزیند.
منبع: javanbin.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب