وقفنامه ها اسناد ماندگار محافظت از میراث فرهنگی هستند
به گزارش جوان بین، وقفنامه ها آینه ای گویا از عدالت و رفاه اجتماعی هر عصر هستند و با بازنمایی ساختار تامین اجتماعی، باورهای مذهبی، شرایط اقتصادی، نقش زنان و مسئولیت اجتماعی، تصویر روشنی از جامعه ارایه می دهند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: بهرام شایان آذر متولد ۱۳۷۱ در نیشابور، کارشناس ارشد رشته اسناد، مدارک آرشیوی و نسخه شناسی از دانشگاه تهران است. او طی سالهای فعالیت پژوهشی اش، مقالات و یادداشت هایی در حوزه سندشناسی و موقوفات نیشابور نوشته و الان کارشناس کتابخانه جندی شاپور ایران مال تهران است. با او در رابطه با اهمیت سندهای موقوفات بعنوان میراث مهمی از تاریخ و فرهنگ گفتگو کردیم که در ادامه مشروح آنرا می خوانید:
*آیا میتوان وقف نامه ها را به مثابه نوعی میراث ملی و میراث فرهنگی قلمداد کرد؟
بله. اسناد آرشیوی همیشه بخش مهمی از هویّت ملی و فرهنگی شمرده می شود، چون که اطلاعات باارزش تاریخی، فرهنگی، هنری، ادبی، حقوقی، جامعه شناسی، اقتصادی، مردم شناسی و … قابل استنتاج و استخراج است. اسناد آرشیوی توسط نسل های گذشته ساخته شده و تنظیم شده و به تدریج توسط سازمان و یا مراکز بایگانی تحویل گرفته می شود. بصورت کلّی اسناد آرشیوی سه کاربرد اساسی و مهم دارد: ۱. کاربرد علمی، ۲. کاربرد سیاسی و حقوقی ۳. کاربرد اجتماعی و فرهنگی.
وقف نامه بعنوان یکی از انواع مختلف اسناد از این امر مستثنی نیست. وقفنامه ها نمایانگر حضور مؤثر طبقات مختلف مردم در هر دوره از تاریخ هستند، عدالت و رفاه اجتماعی هر دوره را بدون دخالت سیاسی بازنمایی کرده، ساختار و نظام تأمین اجتماعی، وضعیت اعتقادات مذهبی، شرایط اقتصادی مردم، حضور و نقش متفاوت زنان در جامعه، تعهد انسانی و مسئولیت اجتماعی و … را نشان می دهند. این تنها قسمتی از موفقیتهای ملی و فرهنگی مطالعه و بررسی وقفنامه است.
وقف نامه ها خود به صورتی سندی بر محافظت از میراث فرهنگی است، بعنوان مثال وقتی یک حمّام، کاروانسرا، آب انبار و یا هر مکانی وقف شده حتما درایت و آینده نگری واقف بمنظور ترمیم، تعمیر، نوسازی و رفع خرابی موقوفه هم درنظر گرفته شده است خب حالا آن مکان بخشی سازه فرهنگی و هویّتی کشور است.
*به این ترتیب برای شناخت مناطق مختلف می شود به موقوفات و اسناد آنها رجوع کرد.
بله، برای شناخت تاریخ یک منطقه و یک شهر منابع مختلفی وجود دارد، اما بررسی وقف نامه های شهر و منطقه مورد مطالعه اطلاعات منحصر و مستندی از مسیر رشد و تکامل فرهنگ، اجتماع، خاندان محلی، جغرافیای تاریخی، باروهای دینی و … را نمایان می کند.
مثلاً ما در نیشابور یک خاندان به نام مختاری بیات داریم که در دوره قاجاریه کارهای مختلف سیاسی داشتند، گاهی با حکومت وقت سازگار بودند و گاهی هم شورش داشتند مثلا امام ویردی خان مختاری بیات در سال ۱۲۷۶ هجری با همراهی چند روستا شورشی مقابل حاکم نیشابور داشته همین طور در ۱۲۷۲ هجری هم وقفی از او ثبت شده است، خب فعالیت سیاسی امام ویردی در ناسخ التواریخ ذکر شده اما برای شناخت کارهای فرهنگی اجتماعی و مذهبی وی باید به این وقف نامه رجوع کرد.
*پس آرشیوهای اسناد در حفظ و بازنمایی هویت تاریخی خیلی می توانند موثر باشند. وظایف دقیق شان چیست؟
دو وظیفه اساسی برای آرشیوهای اسناد مشخص است، یکی حفظ و حراست اسناد با ارزش و دیگری در معرض استفاده قرار دادن منابع برای محققان است. این دو وظیفه اساسی به یک اندازه قابل توجه و حائز اهمیّت است، محافظت از اسناد در قبال الودگی های قارچی، رطوبتی و همین طور لطمه هایی مثل آتش سوزی، آب گرفتگی مخزن به حفظ فیزیکی اسناد منجر می شود؛ اما در صورتیکه این اسناد در معرض استفاده محققان نباشد بایگانی اسناد تفاوتی با انبار نخواهد داشت و مسئول بایگانی اسناد (آرشیویست) هم می شود انباردار.
آرشیو اسناد با محافظت از اسناد به حفظ میراث و هویت تاریخی کشور کمک کرده و با خدمات آرشیوی (تهیه لیست ها و انتشار اسناد، استفاده از خدمات تکنولوژی، مدیریت اسناد، شبکه سازی با سایر مراکز آرشیوی اسناد) اجازه بازنمایش و انتشار اطلاعات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی کشور توسط محققان را هموار ساخته است.
تأمین شواهد حقوقی، تسهیل تبادل فرهنگی در زمینه بین المللی، آگاهی بخشی عمومی همچون سایر وظایف آرشیوهای اسناد در حفظ و بازنمایی هویّت تاریخی شمرده می شود.
* مراکز آرشیوی اسناد از تکنولوژی های امروز خیلی می توانند استفاده کنند، رویکردشان در استفاده از نیروهای متخصص و فناوری روز چیست؟
مراکز آرشیوی اسناد برای انجام وظایف و عرضه صحیح و سریع خدمات آرشیوی به مخاطبین خود ضروریست که نیروی انسانی کارآمد و متخصص استخدام کرده یا پرورانده باشند. حضور کارشناسان و افراد واجد شرایط در حوزه مدیریت اسناد و حضورشان در مخزن و محل نگهداری اسناد سبب پاسخگویی مناسب و نتیجه مطلوب برای طرفین خواهد بود.
مثلاً جابه جایی اسناد تاریخی از یک پوشه به پوشه یا از یک طبقه به طبقه دیگر بهتر است توسط افرادی متخصص و با رعایت نکات ایمنی در مورد اوراق اسناد باشد نه این که یک شخص را که حالا چون در آستانه بازنشستگی است به مخزن اسناد منتقل کرده تا ایام استخدامی خودرا به انتها برساند. البته اطلاع دارم که برخی سازمان ها که از اتفاق ماجرا بایگانی اسناد هم دارند اما هیچ نیروی انسانی متخصص در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی (کتابداری)، تاریخ و … که در بخش اسناد فعالیت کند، استخدام نشده است.
گسترش تکنولوژی در دهه های اخیر تمام ابعاد تمدّنی و جوامع انسانی را تحت تاثیر قرار داده است. در مورد مراکز آرشیوی اسناد هم همچنین است. حضور افراد متخصص در حوزه فناوری اطلاعات که مسئول طراحی و نگهداری سیستم های دیجیتال و پایگاه داده هستند در این مراکز ضروری و مهم می باشد.
سیستم های مدیریت آرشیو، اسکن و دیجیتال سازی، پایگاه های داده آنلاین (وب سایت) قابل جستجو، حفاظت و پشتیبانی از داده های دیجیتال، بخشی کوچکی از نقش فناوری و تکنولوژی در مراکز بایگانی اسناد است. مثلا سازمان اسناد ملّی ایران از سال ۱۳۷۱ عرضه این خدمات را شروع کرده است.
*تکنولوژی چه نقشی در آرشیوهای اسناد می تواند داشته باشد؟
تکنولوژی و ورود آن به عرصه آرشیوهای اسناد کارآیی این مراکز را افزایش داده و سبب می شود که این مراکز از سیستم دستی به سیستم ماشینی تبدیل شوند. اگر سازمان ها از ابتدا با استخدام نیروی انسانی متخصص و کارآمد به سراغ انجام وظایف در بایگانی گام برداشته باشند حد فاصل انتقال از سیستم دستی به سیستم ماشینی با سرعت و دقت بیشتر، هزینه کمتر و با کارآیی بیشتری خواهد بود.
دیجیتال سازی اسناد هم سبب دسترسی ساده کاربران به اسناد خواهد شد و هم سبب حفظ اسناد قدیمی و لطمه پذیر از پوسیدگی، آتشسوزی و آب گرفتگی.
از طرف دیگر نرم افزارهای مدیریت اسناد به سازمان دهی و طبقه بندی اسناد کمک می نماید.
پایگاه های داده آنلاین (وب سایت) مثل پایگاه www.Asnad.org سبب دسترسی بین المللی به اسناد شده است.
کنترل گره ای محیطی مانند سنسورهای دما و رطوبت به نگهداری دمای مناسب برای حفاظت فیزیکی اسناد کمک می نماید.
ترویج و گسترش آگاهی با امکان بازدید مجازی و یا معرفی منابع موجود یا برگزاری کارگاه آنلاین آموزشی همچون نقش های تکنولوژی در بایگانی اسناد محسوب می شود.
اشتراک گذاری و همکاری ملّی یا بین المللی هم سبب معرفی اشتراکات فرهنگی در بُعد محلّی و هم تعاملات فرهنگی بین کشورهای فارسی زبان و سایرین خواهد شد.
می توانم بگویم زمانی میتوان از ظرفیتهای تکنولوژی در بایگانی اسناد بهره برد که نیروهای متخصص و مناسب در مراکز بایگانی به خدمت گرفته شده باشند در غیر این صورت سازمان ها ناچار هستند برای کوتاه کردن دوران گذار از سیستم دستی به سیستم ماشینی ملزم به استفاده از نیروهای پیمانکاری و یا اصطلاحاً برون سپاری شوند.
* برون سپاری مراکز آرشیوی اسناد ممکن است؟
برون سپاری یکی از روش های مرسوم و رایج در انجام امور سازمان ها شمرده می شود. در این تکنیک سازمان ها با کمک یک شرکت و تیم تخصصی آن و طبق یک قرارداد قانونی برمبنای یک شیوه نامه مدوّن، اصولی و تخصصی یک پروژه کاری تعریف شده را آغاز می کنند. مراکز آرشیوی اسناد و برخی کتابخانه ها هم از این تکنیک (برون سپاری) جهت پیشبرد اهداف خود استفاده می نمایند.
مراکز آرشیوی اسناد (کارفرما) در صورت نیاز به برون سپاری امور ضروری است که برخی موارد را مد نظر داشته باشد.
انتخاب پیمانکار مناسب، پیمانکار باید تجربه کافی در حوزه لیست نویسی و دیجیتال سازی اسناد را داشته باشد. بهتر است مراکز آرشیوی اسناد هم یک ارزیابی کمّی و کیفی از سوابق کار پیمانکار داشته باشند و در صورت ضرورت از مشتریان سابق پیمانکار مربوطه استعلام حسن انجام کار را تهیه نمایند. بطور قطع هر گونه برون سپاری مراکز بایگانی اسناد یک پروژه ملّی شمرده می شود پس باید همه جوانب را با نظر کارشناسان و متخصصان این حوزه پیش برد. مثلا اگر یک پیمانکار که تابحال هیچ تجربه ای در حوزه لیست نویسی و دیجیتال سازی اسناد ندارد هیچگاه از لحاظ کیفی قادر به انجام اصولی و تخصصی این پروژه نخواهد بود.
از نکات مهم و ضروری پس از پیمانکار مناسب، وجود امکانات فنّی و تجهیزات و فضای کاری مناسب می باشد، نمی توان به صرف این که مقرر است گروهی بصورت موقت و مثلا با پیش بینی زمانی شش ماهه یک پروژه را آغاز کردند پس از گذشت دو سال به سبب عدم دسترسی به تجهیزات مناسب و … بازهم بودجه های سازمانی را اسراف نمایند.
با فرض انتخاب درست پیمانکار و وجود تجهیزات فنّی مناسب همین طور با درنظر گرفتن این که شیوه نامه اجرائی صحیح باشد و نیروهای برون سپار هم آموزش کامل و مفید را پشت سر گذاشته باشند، این نکته خیلی حائز اهمیّت است که یک پروژه به خوبی مدیریت و نظارت شود. ناظر پروژه بطور قطع باید فردی با خاصیت های مناسب مدیریتی، با دانش و آگاهی تخصصی، آشنا با مباحث ارزیابی کمّی و کیفی کار باشد.
*الان و هم اکنون مراکز آرشیوی خدمات دیجیتال عرضه می دهند؟ و این خدمات شامل چیست؟
مراکز آرشیوی به اشکال مختلفی ارایه کننده خدمات دیجیتال هستند. اسکن و ذخیره سازی، وبسایت و پورتال های اینترنتی، برگزاری دوره های آشنایی آموزشی و نمایشگاهی، استفاده از شبکه های اجتماعی، امکان دانلود یا ثبت سفارش منابع، و.... همگی از انواع مختلف این خدمات است. همانطور که گفتم سازمان اسناد ملّی ایران از سال ۱۳۷۱ عرضه این خدمات را شروع کرده است و این خدمات بازهم ادامه دارد. کتابخانه مجلس شورای اسلامی هم در دهه های مختلف سیاستهای مختلفی را دراین خصوص به مرحله اجرا رسانده است. آستان قدس رضوی با وجود اسناد و نسخ خطی نفیس بهتر از وضعیت موجود امکان عرضه خدمات دیجیتال دارد که به هر علت هنوز به انجام نرسیده است. در این میان نباید از بایگانی اسناد سازمان اوقاف و امور خیریّه غافل شد. این سازمان با رویکری حقوقی اداری به منابع و اسناد موجود در مخزن چشم داشته و به فرض که پروسه دیجیتال سازی و لیست نویسی اسناد را هم انجام داده باشد، لزوم دسترسی پذیری و مطالعه و بررسی این اسناد در اولیت نیست.
به عنوان مثال از آنجائیکه اجازه دسترسی به اسناد این سازمان وجود ندارد، لیست ها نقش خیلی مهمّی دارند. این تلاش مهم امّا ناقص تا سال ۱۳۸۸ برای موقوفات ۱۰ استان ایران انجام شده است که لیست اسناد برمبنای اسناد موجود در سازمان اوقاف و امور خیریه به چاپ رسیده و بعد از آن متوقف شده است، این کتاب ها تحت عنوان لیست اسناد موقوفات ایران در شش جلد به چاپ رسیده است. جلد اول: استان فارس، جلد دوم: استان کرمان، جلد سوم: استانهای چهار محال و بختیاری، زنجان و لرستان، جلد چهارم: تهران و توابع آن از آغاز تا بیست و دو بهمن ۱۳۵۷، جلد پنجم: استان یزد، جلد ششم: استانهای ایلام، سیستان و بلوچستان، قزوین و کهکیلویه و بویر احمد.
انتشار اسناد هم به نوبه خود اهمیت زیادی دارد، در حقیقت اگر علاوه بر لیست اسناد بتوانند به انتشار تصویر اسناد مبادرت ورزند خدمت بزرگی به جامعه پژوهشی شده است. در این بین اداره کلّ اوقاف و امور خیریّه استان اصفهان متفاوت عمل کرده است چون که بازخوانی وقف نامه های مربوط به این استان را در ۱۲ جلد تحت عنوان اسناد موقوفات اصفهان (بازخوانی و اجرا گروه علمی مجمع ذخایر اسلامی؛ سرپرست علمی صادق حسینی اشکوری؛ زیر نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان، ۱۳۸۸) به چاپ رسانده است. در سال ۱۳۹۵ هم لیست عمومی جای ها و اعلام بر دوره ۱۲ جلدی اسناد موقوفات اصفهان، همراه با اسناد منتشر نشده موقوفات اصفهان به چاپ رسیده است. حرف آخر اینکه بطورمثال ما در نیشابور یک خاندان به نام مختاری بیات داریم که در دوره قاجاریه کارهای مختلف سیاسی داشتند، گاهی با حکومت وقت سازگار بودند و گاهی هم شورش داشتند مثلاً امام ویردی خان مختاری بیات در سال ۱۲۷۶ هجری با همراهی چند روستا شورشی مقابل حاکم نیشابور داشته همینطور در ۱۲۷۲ هجری هم وقفی از او ثبت شده است، خب فعالیت سیاسی امام ویردی در ناسخ التواریخ ذکر شده اما برای شناخت کارهای فرهنگی اجتماعی و مذهبی وی باید به این وقف نامه رجوع کرد. جلد اول: استان فارس، جلد دوم: استان کرمان، جلد سوم: استان های چهار محال و بختیاری، زنجان و لرستان، جلد چهارم: تهران و توابع آن از آغاز تا بیست و دو بهمن ۱۳۵۷، جلد پنجم: استان یزد، جلد ششم: استان های ایلام، سیستان و بلوچستان، قزوین و کهکیلویه و بویر احمد. در این میان اداره کلّ اوقاف و امور خیریّه استان اصفهان متفاوت عمل کرده است چون که بازخوانی وقف نامه های در ارتباط با این استان را در ۱۲ جلد تحت عنوان اسناد موقوفات اصفهان (بازخوانی و اجرا گروه علمی مجمع ذخایر اسلامی؛ سرپرست علمی صادق حسینی اشکوری؛ زیر نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان، ۱۳۸۸) به چاپ رسانده است.
منبع: جوان بین
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب